Γυμνάσιο - Λ.Τ. Κρανέας: "Ποτάμια της Ελλάδας – Ο Αχελώος και η εκτροπή του"

Συντονιστής Εκπαιδευτικός:  Οικονόμου Δημήτριος

Συμμετείχαν οι μαθητές:

1 ΖΑΦΕΙΡΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ
2 ΚΑΤΣΑΒΟΥ ΙΩΑΝΝΑ
3 ΜΑΤΖΑΡΙ ΜΑΤΕΟ
4 ΜΙΧΑΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
5 ΜΥΛΩΝΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ
6 ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
7 ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
8 ΠΟΡΝΑΡΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
9 ΤΖΙΕΡΑ ΔΕΣΠΟΙΝΑ


1η συνάντηση:
Έγινε η πρώτη γνωριμία με το τμήμα και ενημέρωση για την πρόθεση συμμετοχής και συνεργασίας σε πρόγραμμα Π.Ε. Παρουσιάστηκε το χρονικό πλαίσιο και η ένταξη του προγράμματος στο πρόγραμμα διδασκαλίας. Έγιναν θεματικές προτάσεις από τους μαθητές και τον εκπαιδευτικό και αφού επιλέχθηκε ένα θέμα ακολούθησε καταγραφή των παραμέτρων και μεταβλητών που επηρεάζουν το θέμα μέσα από τη μέθοδο του καταιγισμού ιδεών.


2η συνάντηση:
Στην επόμενη συνάντηση έγινε ο τελικός καθορισμός του θέματος: «ΠΟΤΑΜΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ – Ο ΑΧΕΛΩΟΣ ΚΑΙ Η ΕΚΤΡΟΠΗ ΤΟΥ».
Η επιλογή του θέματος έγινε με τα εξής κριτήρια:
- είναι ένα ζήτημα που ενδιαφέρει και έχει απασχολήσει για πολλά χρόνια την τοπική κοινωνία, ταυτόχρονα όμως συνδέεται με περιβαλλοντικά ζητήματα εθνικά και παγκόσμια.
- συνδέεται με σειρά περιβαλλοντικών θεμάτων, τη ρύπανση των ποταμών, την αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων, την υπεράντληση των υδάτων και τη σπατάλη νερού στις αρδευτικές χρήσεις, τις κλιματικές αλλαγές, την αγροτική οικονομία, την διατάραξη και καταστροφή οικοσυστημάτων, την αειφορική διαχείριση και ανάπτυξη.
- η αλληλεξάρτηση των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών μεταβλητών που εμπλέκονται με το συγκεκριμένο περιβαλλοντικό ζήτημα το κάνει ιδανικό για τη διαθεματική έρευνα (σχέδια εργασίας και μέθοδος project), τη μετασχηματιστική και τη δημιουργική μάθηση που θεωρούνται ως οι πλέον κατάλληλες για τη διδασκαλία της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης.


3η συνάντηση:
Προετοιμάστηκε για να υποβληθεί προς έγκριση το πρόγραμμα «ΠΟΤΑΜΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ – Ο ΑΧΕΛΩΟΣ ΚΑΙ Η ΕΚΤΡΟΠΗ ΤΟΥ». Μετά από συζήτηση έγινε καθορισμός του σκοπού, των επιμέρους στόχων και της μεθοδολογίας του προγράμματος.
1. Σκοπός
Μέσα από τη «μελέτη περίπτωσης» της εκτροπής του Αχελώου, θέλουμε να ερευνήσουμε τις δυνατότητες και τα όρια μιας βιώσιμης διαχείρισης του νερού. Να αποκτήσουμε βασικές γνώσεις για το νερό, δεξιότητες για την έρευνά του, διαμόρφωση θετικών αξιών για τα ποτάμια οικοσυστήματα και κατανόηση των πολλύπλοκων αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στο περιβάλλον, την οικονομία, τον πολιτισμό και την τεχνολογία.

2. Επιμέρους στόχοι
- κατανόηση των πολλαπλών χρήσεων και της αξίας του νερού
- καταγραφή και αναγνώριση των ποτάμιων οικοσυστημάτων και σύνδεσή τους με άλλα είδη υγροτόπων και βιοτόπων
- να γνωρίσουν τα βασικά είδη και λειτουργίες των φραγμάτων
- κατανόηση της αλληλεξάρτησης των περιβαλλοντικών, οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων
- κατανόηση των σχέσεων ανάμεσα στο οικοσύστημα του ποταμού, την αγροτική παραγωγή, την παραγωγή ενέργειας και την ύδρευση
- άσκηση στο διάλογο επιχειρηματολογώντας για διαφορετικές απόψεις
- ανάπτυξη κριτικής σκέψης μέσα από παιχνίδι ρόλων
- ανάπτυξη ερευνητικών και μεθοδολογικών δεξιοτήτων
- ανάλυση των σύνθετων ζητημάτων σε απλούστερα,
- καταγραφή, ταξινόμηση, ιεράρχηση ζητημάτων
- συμμετοχή και συνεργασία για την επιτυχία του στόχου
- απόκτηση δεξιοτήτων επικοινωνίας
- αντιμετώπιση προβλημάτων που δημιουργούνται από στερεοτυπικές συμπεριφορές, αλλά και μετασχηματισμό των στερεοτύπων σε νέα γνώση
- άσκηση στην επίλυση συγκρούσεων, τη σύνθεση διαφωνιών και την επίλυση προβλημάτων
- απόκτηση δεξιοτήτων συμμετοχής σε σημαντικές για μας αποφάσεις στα πλαίσια δημοκρατικών θεσμών και διαδικασιών.
- Παραγωγή κειμένων, φωτογραφιών, βίντεο, πολυμέσων (powerpoint)


3. Μεθοδολογία
Για την επιτυχία των παραπάνω στόχων και ακολουθώντας το μοντέλο της κριτικής και δημιουργικής προσέγγισης επιλέχθηκε ως βασική μεθοδολογία η μέθοδος project με τα σχέδια εργασίας.
Ακολουθήσαμε τέσσερα βασικά στάδια:
α προβληματισμός. Το στάδιο αυτό περιλαμβάνει την επιλογή, την ευαισθητοποίηση και τη διερεύνηση του θέματος. Στοχεύει στη δημιουργία ενός κλίματος προβληματισμού και αναζήτησης, που θα οδηγήσει ομαλά στην ερευνητική διαδικασία.
Η επιλογή του θέματος έγινε ύστερα από ουσιαστικό διάλογο, ανάμεσα σε όλα τα μέλη της ομάδας εργασίας.
Για μια ευρύτερη ευαισθητοποίηση χρησιμοποιήθηκε τόσο έντυπο (άρθρα, φυλλάδια, βιβλία, αφίσες, κάρτες, φωτογραφίες κ.ά.) όσο και οπτικοακουστικό υλικό (slides, videotapes, DVD, CD κλπ.). Στόχος είναι μέσα από τον ουσιαστικό διάλογο να προκύψουν ερωτήματα και ενδιαφέροντα σε όλα τα μέλη της ομάδας.
Η διερεύνηση του θέματος έγινε με τη μέθοδο του καταιγισμού ιδεών. Όλα τα μέλη της ομάδας εργασίας εκφράσανε ελεύθερα οποιαδήποτε λέξη, φράση ή θεματική ενότητα σκέφτηκαν σχετικά με το επιλεγέν θέμα. Γράψαμε όλες τις απόψεις χωρίς κανένα σχολιασμό ή αξιολόγηση. Αφού τελείωσε η διαδικασία αυτή, έγινε λογική κατηγοριοποίηση – ταξινόμηση των ιδεών και ακολούθησε συζήτηση για κάθε κατηγορία. Στη συζήτηση αυτή, οι μαθητές εκφράσανε τις γνώσεις και τις εμπειρίες τους, αποφασίσανε ποιες από τις κατηγορίες τους ενδιαφέρουν περισσότερο και αποφασίσανε πώς θα ήθελαν να τις ερευνήσουν.
β. προγραμματισμός των διδακτικών δραστηριοτήτων. Αφού έγινε η επιλογή του θέματος, η ευαισθητοποίηση, η αρχική διερεύνηση και ο εντοπισμός των ενοτήτων που ενδιαφέρουν, η ομάδα εργασίας προχώρησε στο επόμενο στάδιο, που είναι ο προγραμματισμός των διδακτικών δραστηριοτήτων.
Στο στάδιο αυτό αποφασίστηκε με τι ακριβώς θα ασχοληθούν τα μέλη της ομάδας, είτε ατομικά, είτε χωρισμένα σε μικρότερες ομάδες, ποια μεθοδολογία θα χρησιμοποιήσουν, τι δραστηριότητες θα υλοποιήσουν, ποιους εξωσχολικούς χώρους θα επισκεφτούν, με ποιους ειδικούς θα επικοινωνήσουν.
γ. διεξαγωγή των δραστηριοτήτων, Στο στάδιο αυτό η ομάδα εργασίας υλοποίησε τις προγραμματισμένες από το προηγούμενο στάδιο δραστηριότητες. Καταρχήν έγινε η συλλογή των πληροφοριών. Στη φάση αυτή πραγματοποιήθηκαν:
1. Έρευνα σε βιβλιοθήκη
2. Έρευνα στο διαδίκτυο
3. Έρευνα πεδίου
4. Έρευνα σε οπτικοακουστικό υλικό
5. Συνεντεύξεις με κατοίκους, εργαζομένους, ειδικούς
6. Γράψιμο επιστολών (προς ειδικούς, οργανώσεις, κυβερνητικές υπηρεσίες κλπ.)
7. Προετοιμασία και συμπλήρωση ερωτηματολογίου
Η φάση της συλλογής πληροφορίας είναι ιδιαίτερα σημαντική σε όλη τη διάρκεια της εξέλιξης του προγράμματος. Στη διάρκεια αυτής της φάσης έγιναν διαλείμματα ενημέρωσης και ανατροφοδότησης. Στα διαλείμματα ενημέρωσης τα μέλη της ομάδας εργασίας διέκοπταν τις δραστηριότητές τους, για μικρό ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και συγκεντρώνονται όλα μαζί με σκοπό να αλληλοενημερωθούν για την εξέλιξη της έρευνα και να ανταλλάξουν γνώμες για τις επόμενες δραστηριότητες. Στα διαλείμματα αυτά οι ομάδες παρουσιάζουν γραπτά ή προφορικά τα στοιχεία που συνέλεξαν μέχρι τώρα, ακούν τις παρατηρήσεις και τα σχόλια των υπόλοιπων ομάδων και αποφασίζουν για τη συνέχεια της έρευνας στον τομέα που ανέλαβαν.
Στα διαλείμματα ενημέρωσης και ανατροφοδότησης συζητούνται ακόμα η καλή ή μη συνεργασία ανάμεσα στα μέλη των ομάδων, εξομαλύνονται προβλήματα διαπροσωπικών σχέσεων, συζητούνται πιθανές αλλαγές στη σύνθεση των ομάδων. Ένας από τους σκοπούς της μεθόδου είναι να μάθει τους μαθητές να συνεργάζονται, να επικοινωνούν, να δουλεύουν ομαδικά.
Αφού ολοκληρώθηκε η συλλογή των πληροφοριών από τις διάφορες ομάδες, ακολούθησε η φάση της σύνθεσης και της επεξεργασίας. Οι καταγραμμένες πληροφορίες ανακοινώνονται συνολικά προς όλους, συζητιούνται συγκρίνονται, αξιολογούνται.
δ. αξιολόγηση. αξιολόγηση σημαίνει από κοινού εκτίμηση της δουλειάς, συνολική από όλα τα μέλη της ομάδας εργασίας συζήτηση για το κατά πόσο επιτεύχθηκαν οι αρχικοί στόχοι, πώς κύλησε η όλη διαδικασία, ποια ήταν τα αποτελέσματα. Ακόμα, αξιολόγηση σημαίνει εκτίμηση της εμπειρίας ατομικά και ομαδικά, εντοπισμός των λαθών και των προβλημάτων που υπήρξαν, αλλά και υπενθύμιση όλου του πλούσιου γνωστικού και βιωματικού υλικού που κατακτήθηκε. Μία τέτοιου τύπου αξιολόγηση περιέχει τόσο ετεροαξιολόγηση, όσο και αυτοαξιολόγηση, εκφράζεται θετικά κι όχι αρνητικά και στοχεύει στην πρόοδο και βελτίωση της εργασίας και όχι στην κατάκριση του ατόμου. Σύμφωνα με τον Κ. Frey, η ποιότητα των ενεργειών και η συλλογική προσπάθεια έχουν ιδιαίτερη παιδαγωγική αξία, που καθορίζει την επιτυχία ή όχι ενός προγράμματος, έστω κι αν το τελικό αποτέλεσμα δεν θεωρείται επιτυχημένο. Τελικά στην αξιολόγηση του project αυτό που κυρίως μας ενδιαφέρει είναι το κατά πόσο οι γνώσεις και οι εμπειρίες που αποκτήθηκαν διαμόρφωσαν καινούργιες αξίες και συμπεριφορές που άλλαξαν παλιότερες αρνητικές στάσεις. Οι αλλαγές αυτές αποτελούν και την ουσία της πραγματικής μάθησης.


4η συνάντηση:
Έγινε χωρισμός των μαθητών/ριων σε ομάδες και καταμερισμός εργασιών ανά ομάδα:
ΥΠΟΟΜΑΔΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
1. ΒΙΝΤΕΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ
ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ
ΠΑΠΚΑΝΩΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
ΠΟΡΝΑΡΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ
2. ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ
ΖΑΦΕΙΡΗ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ
ΚΑΤΣΑΒΟΥ ΙΩΑΝΝΑ
ΤΖΙΕΡΑ ΔΕΣΠΟΙΝΑ
3. ΕΡΕΥΝΑ – ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ
ΜΑΤΖΑΡΙ ΜΑΤΕΟ
ΜΙΧΑΛΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
ΜΥΛΩΝΑΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ
Οι μαθητές επίσης συμφώνησαν στη δημιουργία ενός «συμβολαίου», δηλαδή στους κανόνες που οι ίδιοι θεωρούν αναγκαίους για να λειτουργήσει η ομάδα και αποφάσισαν να είναι ο καθένας ξεχωριστά και όλοι μαζί υπεύθυνοι για την τήρησή τους:

Συμβόλαιο των μελών της Περιβαλλοντικής ομάδας.
 Ενεργή συμμετοχή όλων.
 Ο καθένας να μπορεί ελεύθερα να εκφράζει την άποψή του χωρίς να δέχεται τα πειράγματα και σχόλια των υπολοίπων μελών της ομάδας.
 Σεβασμός στη γνώμη των άλλων, ανεξάρτητα αν συμφωνούμε ή όχι.
 Δεν επιτρέπεται κατά την διάρκεια των συναντήσεων το φαγητό και η χρήση καφέδων - σνακς ( το κάπνισμα απαγορεύεται σε όλο το σχολικό περιβάλλον ).
 Δεν επιτρέπεται η χρήση των κινητών στη διάρκεια των συναντήσεων.
 Συνέπεια στην ώρα προσέλευσης – προσήλωση και συγκέντρωση στη διαδικασία του προγράμματος ενεργή.
 Τήρηση κανόνων σχολείου.
 Αποφυγή παραβατικών συμπεριφορών
 Αποδοχή παρατηρήσεων και προσπάθεια βελτίωσης.
 Υπευθυνότητα.
 Ειλικρίνεια.
 Ελαστικότητα στην ώρα αποχώρησης παιδιών που κάνουν χρήση λεωφορείων.
Επίσης συμφωνήθηκε η ημέρα και ώρα που εβδομαδιαία θα γινόταν οι συγκεντρώσεις – εκτός ειδικών περιπτώσεων.


5η συνάντηση
Καθορίστηκε το πλάνο εργασιών και συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα εργασιών συνολικά και ανά ομάδα. Ως διάρκεια υλοποίησης του Προγράμματος ορίστηκαν οι 5 μήνες.


6η συνάντηση
Πραγματοποιήθηκε συζήτηση και έρευνα για τα περιβαλλοντικά προβλήματα που συνδέονται με το νερό ως αιτία διαμάχης και τη διαθεσιμότητά του νερού, που αποτελεί και το γενικό πλαίσιο της εργασίας.
Το ζήτημα του νερού είναι πολυσύνθετο, βαθύτατα κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό, η διερεύνηση του οποίου απαιτεί τη συνεξέταση όλων των φυσικών, οικονομικών, περιβαλλοντικών, τεχνολογικών και κοινωνικών παραμέτρων που το διαμορφώνουν. Η ρύπανση του νερού από βιομηχανικές, γεωργικές και αστικές δραστηριότητες αυξάνεται συνεχώς, με αποτέλεσμα να καταστρέφονται τα φυσικά και ανθρωπογενή οικοσυστήματα και να απειλείται η παγκόσμια υγεία.
Συνειδητοποιείται πλέον ότι το νερό όχι μόνο ρυπαίνεται και μολύνεται από ανθρωπογενείς δραστηριότητες, αλλά και εξαντλείται, επειδή αγνοήθηκαν οι περιβαλλοντικές παράμετροι που το διασφαλίζουν. Και δεν είναι μόνο το γεγονός αυτό, γιατί φαίνεται ότι η διεκδίκηση του ζωτικού αυτού φυσικού πόρου αποτελεί αιτία διαμάχης, συγκρούσεων και πολέμων μεταξύ γειτονικών χωρών με διασυνοριακές πηγές, δεδομένου ότι το 40% περίπου των κατοίκων της γης μοιράζεται τα νερά των ίδιων λιμνών και ποταμών. 'Ετσι μέσα σε αυτό το πλαίσιο των ποικίλων προβλημάτων του νερού, γίνονται εξαιρετικά επίκαιροι κάποιοι περιβαλλοντικοί όροι, όπως η λειψυδρία, η ερημοποίηση, η ρύπανση του νερού, η μόλυνση του νερού, η εξοικονόμηση του νερού, η διαχείριση των υδάτινων πόρων, η βιώσιμη διαχείριση του νερού και άλλες οικο-περιβαλλοντικές έννοιες.
Η γνώση των ποικίλων διαστάσεων του νερού απαιτεί και γνώση των ευρύτερων οικο-περιβαλλοντικών ζητημάτων και προβλημάτων, για να αποκαλύπτονται και να ανακαλύπτονται έτσι οι σχέσεις ανάμεσα στα υδατικά ζητήματα και στα άλλα περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως για παράδειγμα είναι η εδαφική ρύπανση, ο ευτροφισμός, οι κλιματικές μεταβολές, η όξινη βροχή και άλλα προβλήματα (Α. Αθανασάκης, περιβαλλοντολόγος).

Το πόσιμο νερό είναι το υγρό της ζωής. Χωρίς αυτό ο πλανήτης μας θα ήταν άγονη χέρσα περιοχή. Τα αποθέματα νερού είναι ορισμένα, αλλά η ζήτηση αυξάνεται ταχύτατα με την αύξηση του πληθυσμού και την κατά κεφαλή χρήση νερού. Σε μια προσπάθεια εξεύρεσης ενεργειών που να απαντούν στην επερχόμενη κρίση νερού, το 2003 είχε ανακηρυχθεί έτος του πόσιμου νερού.

Συζητήσαμε για τη διαθεσιμότητα του νερού

Διαθεσιμότητα πόσιμου νερού το 2000. Μέση ροή των ποταμών και πλήρωση των υπόγειων νερών.

Παγκοσμίως, 12,5 έως 14 δις κυβικά μέτρα νερού είναι διαθέσιμα για την ανθρώπινη χρήση, σε ετήσια βάση. Το 1989, αυτό το ποσό εξασφάλιζε 9000 m3 ανά άτομο και ανά έτος, και το 2000 έπεσε στα 7800 m3. Το 2025 αναμένεται να πέσει στα 5100 m3. Αφού ο πληθυσμός της γης αναμένεται από 6 δις να φτάσει τα 8 δις ανθρώπους
Ίσως αυτό το νερό να φαίνεται αρκετό για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του ανθρώπου, αλλά αυτό θα συνέβαινε μόνο αν το νερό αυτό ήταν ομοιόμορφα κατανεμημένο. Αλλά τα διαθέσιμα αποθέματα νερού δεν είναι κατανεμημένα ομοιόμορφα στη γη, ούτε ανά εποχή ούτε από χρονιά σε χρονιά.
Ο ποταμός Κόνγκο και τα παρακλάδια του συλλέγουν το 30% της ετήσιας βροχόπτωσης στην Αφρικανική ήπειρο, αλλά στην λεκάνη απορροής του ζει μόνο το 10% του αφρικάνικου πληθυσμού.
Τα δύο τρίτα του παγκόσμιου πληθυσμού, γύρω στα 4 δις, ζουν σε περιοχές που δέχονται μόνο το ένα τέταρτο της παγκόσμιας ετήσιας βροχόπτωσης.
Η ρύπανση των ποταμών και των λιμνών, μειώνει τα προσβάσιμα αποθέματα φρέσκου νερού. Κάθε χρόνο, χοντρικά 450 κυβικά χιλιόμετρα λυμάτων πέφτουν στους ποταμούς, στα ρέματα και στις λίμνες. Για τη διάλυση και μεταφορά αυτού του βρώμικου νερού , άλλα 6000 κυβικά χιλιόμετρα καθαρού νερού χρειάζονται. Αυτό το ποσό είναι τα δύο τρίτα του ολικού ετήσιου χρήσιμου βρόχινου νερού.


ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ ΝΕΡΟΥ
Πάνω  από 1,4 δισεκατομμύριο άνθρωποι ζουν σε λεκάνες ποταμών όπου τα υψηλά επίπεδα ζήτησης νερού απειλούν το περιβάλλον. Οι άνθρωποι αποσύρουμε πάρα πολύ νερό από τους ποταμούς, τους χείμαρρους και τις λίμνες μας
Η αέναη κυκλοφορία του νερού από την ατμόσφαιρα προς τη γη και η επιστροφή του στην ατμόσφαιρα μέσω της συμπύκνωσης, εξάτμισης, κατακρήμνισης και διαπνοής ονομάζεται υδρολογικός κύκλος. Η θέρμανση των νερών του ωκεανού από τον ήλιο, είναι η κύρια διαδικασία που κρατά σε κίνηση τον υδρολογικό κύκλο.. Το νερό εξατμίζεται και μετά πέφτει με κατακρήμνιση υπό τη μορφή βροχής, χιονιού, χαλαζιού ομίχλης ή χιονόνερου

Στο δρόμο της για τη γη, κάποια κατακρήμνιση μπορεί να εξατμιστεί ή , όταν πέφτει πάνω από έδαφος να καθίσει πάνω στη βλάστηση. Ο κύκλος συνεχίζει με τρεις διαφορετικούς τρόπους.
• Εξάτμιση/ διαπνοή. Μεγάλα ποσοστά του υδρολογικού κύκλου γίνεται μ΄ αυτές τις διαδικασίες, ίσως 40% της κατακρήμνισης
• Απορρόφηση από το έδαφος. Το νερό κινείται προς τα κάτω, μέσα από ανοίγματα και πόρους στο έδαφος και τους βράχους ως τον υδροφόρο ορίζοντα. Το νερό από εκεί μπορεί να επιστρέψει είτε με τη βοήθεια του τριχοειδούς φαινομένου, είτε κινούμενο οριζόντια ή κατακόρυφα να φτάσει σε κάποιο επιφανειακό σύστημα νερού
• Επιφανειακή απορροή. Το νερό της επιφάνειας μαζεύεται στα κοντινά ρυάκια και λίμνες . Όσο πιο απότομος ο τόπος και όσο λιγότερο πορώδες το έδαφος, τόσο μεγαλύτερη η επιφανειακή απορροή. Επιφανειακή ροή παρατηρείται κυρίως σε αστικές περιοχές. Οι ποταμοί συνδέονται μεταξύ τους και τελικά δημιουργούν ένα κύριο ποταμό που κουβαλά τα νερά απ’ όλες τις λεκάνες απορροής της περιοχής στον ωκεανό.
Αν και ο υδρολογικός κύκλος είναι ισορροπημένος, δηλαδή η ποσότητα που ανεβαίνει στην ατμόσφαιρα είναι ίση με αυτήν που κατεβαίνει, μια φάση του κύκλου είναι «παγωμένη» στις κρύες ηπείρους κατά τη χειμερινή περίοδο. Κατά τη διάρκεια ας πούμε του καναδικού χειμώνα το μεγαλύτερο ποσό κατακρήμνισης αποθηκεύεται ως χιόνι, ή πάγος στο έδαφος. Αργότερα, την άνοιξη λιώνει και τεράστιες ποσότητες νερού αποδεσμεύονται γρήγορα, πράγμα που έχει ως αποτέλεσμα μεγάλη ανοιξιάτικη επιφανειακή απορροή και πλημμύρες.


ΑΝΑΛΥΣΗ ΟΡΩΝ
ΕΞΆΤΜΙΣΗ. Όσο το νερό ζεσταίνεται από τον Ήλιο, τα επιφανειακά μόρια του σαν αόρατος ατμός αποκτούν αρκετή ενέργεια για να σπάσουν τις ελκτικές δυνάμεις των δεσμών που τα κρατούν, το ένα δίπλα στο άλλο. Τότε το νερό εξατμίζεται και ανεβαίνει στην ατμόσφαιρα.
ΔΙΑΠΝΟΗ. Υδρατμός εκπέμπεται επίσης από τα στόματα που έχουν τα φυτά στα φύλλα τους, με μια διαδικασία που λέγεται διαπνοή. Κάθε μέρα ένα ενεργά αναπτυσσόμενο φυτό διαπνέει 5 με 10 φορές περισσότερο νερό, απ’ αυτό που μπορεί να κρατήσει πάνω του.
ΣΥΜΠΥΚΝΩΣΗ. Όσο ο υδρατμός ανέρχεται, κρυώνει και τελικά συμπυκνώνεται γύρω συνήθως από μικροσκοπικά σωματίδια σκόνης στον αέρα.. Όταν συμπυκνώνεται ξαναγίνεται υγρό, ή απ’ ευθείας μεταπίπτει σε στερεό (πάγος, χαλάζι, χιόνι). Αυτά τα σωματίδια του νερού συγκεντρώνονται και σχηματίζουν τα σύννεφα.
ΚΑΤΑΚΡΗΜΝΙΣΗ. Η πτώση, με τη μορφή βροχής, χιονιού ή χαλαζιού , προέρχεται από τα σύννεφα. Τα σύννεφα , γυρίζουν τον κόσμο, κινούμενα από τα αέρια ρεύματα. Κάποια στιγμή όταν ανέρχονται πάνω από ορεινή περιοχή, κρυώνουν και αποκτούν τέτοιο κορεσμό ώστε το νερό να αρχίσει να πέφτει ως βροχή, χιόνι κλπ., πράγμα που εξαρτάται από τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος αέρα.
ΑΠΟΡΡΟΗ. Η βροχή ή το λειωμένο χιόνι, που περισσεύει, μπορεί να παράγει επιφανειακή ροή σε κοιλότητες και τάφρους. Η επιφανειακή απορροή είναι ορατή ροή του νερού στους ποταμούς , ρυάκια και λίμνες μέχρι το νερό να συλλεχτεί στη λεκάνη απορροής..
ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ. Κάποιο μέρος από τη βροχή και το λειωμένο χιόνι κινείται προς τα κάτω, διεισδύει και φιλτράρεται μέσα από ασυνέχειες, συνδέσμους και πόρους του εδάφους και των βράχων, μέχρι να φτάσει στον υπόγειο υδάτινο ορίζοντα και να γίνει υπόγειο νερό.
ΥΠΟΓΕΙΟ ΝΕΡΟ. Το νερό αυτό βρίσκεται στους χώρους των ασυνεχειών και των πόρων. Ανάλογα με τη γεωλογία της περιοχής, το νερό αυτό μπορεί να κυλήσει και τροφοδοτήσει τα ρέματα, μπορεί επίσης να εμφανιστεί σε πηγάδια. Κάποια υπόγεια νερά είναι πολύ παλιά, μπορεί να βρίσκονται εκεί για εκατοντάδες χρόνια.
ΥΔΡΟΦΟΡΟΣ ΟΡΙΖΟΝΤΑΣ. Είναι το επίπεδο, στο οποίο βρίσκεται το νερό, σ’ ένα ανάβαθο πηγάδι.


7η Συνάντηση

Εστιάζουμε στα οικοσυστήματα των ποταμών, χρησιμοποιώντας παραδείγματα από τον Αχελώο και συχνά από τον Πηνειό που συνδέεται άμεσα με την εκτροπή.
Τα λόγια ενός ευρωπαίου περιηγητή της Ελλάδας του 19ου αιώνα, χαρακτηριστικά για τον υδάτινό πλούτο των ορεινών περιοχών παραμένουν διαχρονικοί εκφραστές μιας ξεχασμένης αλήθειας “...μας μίλησαν για μεγάλα κοπάδια προβάτων, για δάση από βελανιδιές και έλατα, αλλά και για αμέτρητα βουνίσια ρέματα που ποτέ δεν στερεύουν το καλοκαίρι και το νερό τους είναι πολύ κρύο δεν μπορείς να το πιεις”.

Ορισμός των ποταμών
Ποταμός είναι μια επιμήκης υδατοσυλλογή με τρεχούμενο νερό, το οποίο ρέει προς τα κατάντη με τη βαρύτητα. Υπάρχουν ποταμοί με συνεχή ροή και άλλοι με περιοδική ροή. Στις ξηρές και ημίξηρες περιοχές συναντά κανείς πολλούς ποταμούς με περιοδική ροή, και μάλιστα εντελώς ακανόνιστη, ιδίως όταν το υπόστρωμά τους αποτελείται από ασβεστολιθικά υλικά.
Όλα αυτά τα υδάτινα ρεύματα που τελικά συγκλίνουν στον ποταμό, το κύριο δηλαδή και τα δευτερεύοντα, τα οποία βρίσκονται σε μία λεκάνη απορροής αποτελούν το υδρογραφικό δίκτυο της λεκάνης αυτής όπως φαίνεται στην παραπάνω εικόνα.

Οι όροι ποταμός και ρυάκι δεν είναι σαφώς διαχωρισμένοι, διότι σε περιοχές με λίγες βροχοπτώσεις ο όρος ποταμός αποδίδεται και σε ρέουσες υδατοσυλλογές με στενή κοίτη και μικρή παροχή. Για παράδειγμα, η ρέουσα υδατοσυλλογή που διασχίζει το χωριό Άγιος Γερμανός της περιοχής Πρεσπών ονομάζεται ποταμός, ενώ αν συγκριθεί με τους ποταμούς Αχελώο, Αξιό, Στρυμόνα κλπ. θα μπορούσε να χαρακτηριστεί απλώς ως ρυάκι.
Το νερό των ποταμών προέρχεται κυρίως απευθείας από τα ατμοσφαιρικά κατακρημνίσματα και από την επιφανειακή απορροή. Υπάρχουν περιπτώσεις τροφοδοσίας ποταμών και με υπόγεια νερά ή με νερό λιμνών.
Ας σκεφτούμε για λίγο την κατανομή του νερού στη φύση. Πόσο απ’ αυτό το νερό βρίσκεται στους ποταμούς; Είναι γνωστό ότι είναι άνιση η κατανομή του νερού στον πλανήτη. Ένα μεγάλο ποσοστό, 97,6% υπάρχει στους ωκεανούς, ενώ μόνο το 2,4% είναι το γλυκό νερό, σημαντικά αποθέματα του οποίου βρίσκονται παγιδευμένα στους πάγους (75%), οπότε ένα 25% μένει διαθέσιμο στον άνθρωπο, είτε ως υπόγειο, είτε ως επιφανειακό νερό. Από αυτό το ποσό οι ποταμοί και οι λίμνες μαζί με όλους τους υγρότοπους καταλαμβάνουν ποσότητα μικρότερη του 0,02%.
Ο φυσικός αγωγός στον οποίο κινείται ο ποταμός αποτελεί την κοίτη του στην οποία συμπεριλαμβάνεται ο πυθμένας και τα πρανή, οι πλευρές δηλαδή της κοίτης. Η κοίτη είναι αποτέλεσμα της συνεχούς διαβρωτικής δράσης του νερού καθώς κινείται και ρέει προς τα κάτω. Ωστόσο, είναι καλύτερα να μιλούμε για ποτάμιο σύστημα διότι εκτός από την κοίτη, αναπόσπαστο κομμάτι του αποτελούν οι παρόχθιες περιοχές και οι πλημμυρικές επιφάνειες. Η λωρίδα της γης που εφάπτεται στην κοίτη του ποταμού ονομάζεται παρόχθια ζώνη (Jeffris & Mills 1990) στην οποία αναπτύσσεται η παρόχθια βλάστηση, σημαντικό στοιχείο στη λειτουργικότητα ενός ποταμού.
Σε ένα ποταμό διακρίνουμε τρεις ζώνες:
- τον άνω ρου
πρόκειται κυρίως για το ορεινό τμήμα του ποταμού που χαρακτηρίζεται από νερά που τρέχουν με μεγάλη ταχύτητα μέσα από βαθιές και βραχώδεις κοιλάδες και ασκούν έντονη διάβρωση. Χαρακτηριστικοί σχηματισμοί του άνω ρου είναι τα στενά ή οι κλεισούρες και οι καταρράκτες.
- τον μέσο ρου
πρόκειται για την περιοχή στην οποία η κλίση είναι μικρότερη, η διάβρωση η οποία συνεχίζεται βρίσκεται σε ισορροπία με τις αποθέσεις των υλικών, το νερό κυλά πιο αργά, το ποτάμι έχει ησυχάσει, δημιουργεί μαιάνδρους και ποταμονησίδες.
- τον κάτω ρου
πρόκειται για τελευταίο τμήμα του ποταμού καθώς αυτός εξέρχεται από την ποτάμια κοιλάδα και χαρακτηρίζεται κυρίως από διεργασίες απόθεσης υλικών που έχουν προέλθει από τη διάβρωση. Τα υλικά που εναποτίθενται συντελούν στην ανύψωση της κοίτης με αποτέλεσμα να διακλαδίζεται ο ποταμός σε άλλες κατευθύνσεις και να σχηματίζεται το Δέλτα. Στις εκβολές του ποταμού δημιουργούνται διάφοροι τύποι υγροτόπων μεγάλης οικολογικής αξίας, όπως είναι τα υγρολίβαδα, τα έλη, οι μικρές λίμνες και οι λιμνοθάλασσες. Εδώ στις εκβολές του ποταμού εκείνες οι πρώτες σταγόνες βροχής ολοκληρώνουν το ταξίδι τους καθώς χύνονται στον ωκεανό και κάποιες άλλες έχουν ήδη ξεκινήσει την πορεία προς τα κάτω σε ένα καινούργιο συναρπαστικό ταξίδι.
Οι κύριοι φυσικοί παράγοντες που ρυθμίζουν την ποιότητα του νερού ενός ποταμού είναι η φύση της κοίτης του και της λεκάνης απορροής του (τύποι και κλίσεις εδαφών, μορφές κάλυψης γης) και το καθεστώς των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων. Ως εκ τούτου η ποιότητα διαφέρει πολύ από εποχή σε εποχή και κατά μήκος της κοίτης. Για παράδειγμα, η διαύγεια του νερού μπορεί να μειωθεί δραστικά λίγες ώρες ύστερα από μια καταρρακτώδη βροχή που δέχτηκε η λεκάνη απορροής του.
Μεγάλοι πολιτισμοί σε όλο τον κόσμο γεννήθηκαν δίπλα σε ποταμούς. Πολλοί ποταμοί έχουν θεοποιηθεί. Τεράστιες και αναγνωρισμένες από τα πανάρχαια χρόνια είναι οι οικονομικές αξίες τους: υδρευτική, αρδευτική, μεταφορική. Εντονότατες και οι ανθρώπινες παρεμβάσεις που δέχθηκαν: μετατόπιση κοίτης, εκβαθύνσεις, εγκιβωτισμός κοίτης, φράγματα, λιμάνια, εισροή λυμάτων. Η αναγνώριση όμως όλων των αξιών των ποταμών έχει ιστορία λίγων αιώνων (ιδιαίτερα του 20ου αιώνα). Η μελέτη των ποτάμιων μορφών ζωής και της θεώρησης των ποταμών ως οικοσυστημάτων έχει ακόμη πιο πρόσφατη ιστορία.
Ποτάμια οικοσυστήματα, υπό τη στενή έννοια, είναι εκείνα των οποίων οι οργανισμοί είναι προσαρμοσμένοι σε συνθήκες συνεχούς ροής του νερού. Συχνά, όμως, τα ποτάμια οικοσυστήματα εξετάζονται από κοινού με τα παραποτάμια, δηλαδή, με εκείνα των οποίων το υδατικό καθεστώς του εδάφους τους εξαρτάται, κατ’ εξοχήν από το ποτάμιο νερό (εποχική υπερχείλιση, πλάγια διήθηση).
Για λίγους ποταμούς της Ελλάδας υπάρχουν φορείς διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών που έχουν στην αρμοδιότητά τους όλο το μήκος της κοίτης και τη λεκάνη απορροής τους. Το γεγονός αυτό, καθώς και το ότι υπάρχουν σπουδαίοι ποταμοί στη βόρεια Ελλάδα που είναι διασυνοριακοί, επιβάλλει την ευρεία συνεργασία σε διεθνές επίπεδο. Η Οδηγία 2000/60/ΕΕ επιβάλλει ευρύτερη θεώρηση της διαχείρισης των ποτάμιων οικοσυστημάτων με βάση το υδατικό διαμέρισμα.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ορίσει επιστημονικό πλαίσιο για την παρακολούθηση της οικολογικής ποιότητας των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων, το οποίο στην περίπτωση των ποτάμιων υδάτων παρουσιάζει ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες βιολογικές πλευρές. Η εφαρμογή του πλαισίου αυτού απαιτεί περισσότερους εξειδικευμένους επιστήμονες από όσους υπάρχουν σήμερα στην Ελλάδα.


Το ποτάμιο οικοσύστημα
Καθώς το νερό κυλά στο τοπίο σμιλεύει την περιοχή και κουβαλά αποθέσεις μέσα από διαδρομές νερού που συμβάλλουν και τελικά θα καταλήξουν στη θάλασσα. Στην πορεία αυτή δημιουργείται το ποτάμιο οικοσύστημα και τα ποικίλα ενδιαιτήματα (habitat). Τα ποτάμια είναι δυναμικά συστήματα και αντιδρούν στην τοπογραφία μιας περιοχής όπως για παράδειγμα στις αλλαγές της κλίσης. Έτσι οι σχηματισμοί της κοίτης του ποταμού αλλάζουν με τον τόπο και το χρόνο κάτι που ισοδυναμεί με αλλαγές και στα ενδιαιτήματα (Χατζηνικολάου 2001). Η οικολογική ποιότητα της δομής ενός ποτάμιου οικοσυστήματος είναι ένας συνδυασμός των φυσικών βιοτόπων και των ενδιαιτημάτων του.
Το ποτάμιο οικοσύστημα είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ αβιοτικών και βιοτικών παραγόντων. Χαρακτηρίζεται από μια συνεχή μεταφορά ποικίλων συστατικών όπως οργανική ύλη και θρεπτικά συστατικά από τα εδάφη της λεκάνης απορροής σε όλη τη διαδρομή του ποταμού. Οι οργανισμοί που ζουν στον ποταμό εξαρτώνται από αυτή την οργανική και ανόργανη ύλη.
- Οι αβιοτικοί παράγοντες συνίστανται από τις φυσικοχημικές συνθήκες του νερού, τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του ποταμού και τη δομή και την σύσταση του εδάφους.
- Οι βιοτικοί παράγοντες είναι το σύνολο χλωρίδας και της πανίδας που ζει και αναπτύσσεται στο οικοσύστημα του ποταμού. Μεταξύ αυτών συμπεριλαμβάνονται οι αποικοδομητές (οι μύκητες και τα βακτήρια), το φυτοπλαγκτό και ζωοπλαγκτό του ποταμού, το βένθος (οι μικροσκοπικοί και μακροσκοπικοί οργανισμοί που ζουν μέσα στο ίζημα της κοίτης, ή αλλού), τα ψάρια και τα αμφίβια. Επίσης, φύκη, ή διάφορα μακρόφυτα που είτε είναι βυθισμένα στο νερό, είτε έχουν ένα μέρος έξω από την επιφάνεια όπως τα νούφαρα ή άλλα που μόνο η ρίζα τους είναι στο νερό όπως τα διάφορα καλάμια. Ενδιαφέρουσα είναι και η παρόχθια βλάστηση όπως πόες, θάμνοι και διάφορα δέντρα (πλατάνια, λεύκες, ιτιές). (Σκουλικίδης 1997). Πολλοί από αυτούς τους οργανισμούς είναι προσαρμοσμένοι να ζουν σε περιβάλλον με ροή νερού.
Το ποτάμιο οικοσύστημα στην πορεία της ροής του δημιουργεί βιοτόπους στους οποίους βρίσκουν καταφύγιο και άλλοι οργανισμοί όπως τα πουλιά ή τα θηλαστικά. Για παράδειγμα στην περιοχή του άνω ρου όπου χαρακτηρίζεται από απόκρημνες πλαγιές και έντονη διάβρωση συναντά κανείς αρπακτικά, βίδρες ή την ορεινή άγρια πέστροφα. Στην περιοχή του κάτω ρου εκεί όπου σχηματίζονται οι υγρότοποι δεκάδες είδη ορνιθοπανίδας βρίσκουν τροφή και καταφύγιο. Οι ποταμοί ανήκουν στους υγροτόπους σύμφωνα και με τον ευρύτερα αποδεκτό ορισμό της "Σύμβασης για τους Υγροτόπους Διεθνούς Σημασίας Ραμσάρ” (1971). Οι εκβολές, τα Δέλτα των ποταμών, τα υγρολίβαδα, τα παραποτάμια δάση, τα έλη και οι βάλτοι είναι περιοχές εξαιρετικής βιολογικής ποικιλότητας και μεγάλης αξίας για την ορνιθοπανίδα. Το Δέλτα του Έβρου, του Νέστου, του Αξιού, του Λουδία και του Αλιάκμονα ανήκουν στον κατάλογο Ραμσάρ των ειδικών προστατευόμενων περιοχών της Ελλάδας, σύμφωνα με την οδηγία 79/409 της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

8η Συνάντηση

Συζητήσαμε για τις Τεχνητές λίμνες καθώς η εκτροπή του Αχελώου συνδέεται με ένα σύστημα τεχνητών λιμνών που θα κατασκευαστούν στη Μεσοχώρα και τη Συκιά.
Οι τεχνητές λίμνες είναι η σπουδαιότερη κατηγορία τεχνητών υγροτόπων της Ελλάδος τόσο από την άποψη της έκτασης που καλύπτουν όσο και από την άποψη του αριθμού και των αξιών που έχουν αποκτήσει. Ονομάζονται και τεχνητοί ταμιευτήρες. Η λέξη ταμιευτήρας δείχνει και τους περιορισμένους αρχικά σκοπούς που είχαν τεθεί κατά τον σχεδιασμό και τη διαχείρισή τους. Οι σκοποί αυτοί ήταν να αποταμιεύσουν νερό ποταμών, ρυακιών ή και χειμάρρων ώστε να αποκτήσουν οι ταμιευτήρες αξία αντιπλημμυρική, υδρευτική, αρδευτική, υδροηλεκτρική ή, συνηθέστερα, συνδυασμό αυτών των αξιών. Το γεγονός ότι οι περισσότερες τεχνητές λίμνες στηρίζουν λιγότερο ή περισσότερο πολύτιμα υγροτοπικά οικοσυστήματα και έχουν αποκτήσει με την πάροδο του χρόνου και άλλες αξίες, π.χ. βιολογική, αλιευτική, αναψυχής, δεν ήταν απόρροια ηθελημένου σχεδιασμού αλλά «παρέμβασης» της φύσης.
Η κατασκευή τεχνητών λιμνών με φράγματα σε ποταμούς είχε ως αποτέλεσμα να προστεθούν οικοσυστήματα στο ελληνικό υγροτοπικό κεφάλαιο αλλά και να υποστούν αλλοιώσεις κατάντη οικοσυστήματα (ποτάμια, παραποτάμια, εκβολικά κλπ.).

Οι τεχνητές λίμνες είναι εφοδιασμένες με κατασκευές (θυρίδες, αναχώματα), μέσω των οποίων ρυθμίζεται η στάθμη του νερού τους για να εξυπηρετούνται οι ανάγκες για τις οποίες έχουν κατασκευαστεί. Σήμερα στις ανάγκες αυτές περιλαμβάνεται και η ανάγκη να διατηρούνται τα υγροτοπικά οικοσυστήματα που οι τεχνητές λίμνες συντηρούν. Προφανώς, όπως δείχνει το παράδειγμα της Τεχνητής Λίμνης Κερκίνης, η πλήρης ικανοποίηση όλων των αναγκών των ανθρώπων και της φύσης είναι αδύνατη. Μια ισορροπημένη ικανοποίηση αυτών των αναγκών μπορεί να επιτύχει ο αρμόδιος φορέας διαχείρισης. Η επιτυχία είναι θέμα αρμονικής συνεργασίας όλων των χρηστών και επίλυσης του σοβαρού προβλήματος της αυξανόμενης εναπόθεσης φερτών υλικών στον πυθμένα.


9η Συνάντηση
Μιλήσαμε για τις αξίες των υγροτόπων
Οι υγρότοποι έχουν πολλαπλές αξίες για τον άνθρωπο, διότι:
 η μεγάλη τους βιολογική ποικιλότητα είναι απαραίτητη για τη βελτίωση καλλιεργούμενων φυτών, αγροτικών ζώων και μικροοργανισμών, για ένα μέρος της επιστημονικής προόδου, ιδιαίτερα στην ιατρική, για πολλές τεχνολογικές καινοτομίες και για την ομαλή λειτουργία πολλών οικονομικών δραστηριοτήτων στις οποίες χρησιμοποιούνται ζωντανοί οργανισμοί,
 δίνουν νερό για ύδρευση και άρδευση, εμπλουτίζουν τους υπόγειους υδροφορείς, προστατεύουν από πλημμύρες, ενεργούν ως φίλτρα καθαρισμού ρύπων, μειώνουν τις ζημίες από παγετούς και καύσωνες,
 παράγουν αλιεύματα, συντηρούν θηράματα, δίνουν πλούσια τροφή σε αγροτικά ζώα,
 παρέχουν ευκαιρίες για αναψυχή, άθληση, οικολογικό τουρισμό, εκπαίδευση και έρευνα,
 είναι συνδεδεμένοι με την ιστορία, τη μυθολογία και την πολιτιστική παράδοση.
Τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται στην ελληνική κοινωνία η τάση για αναγνώριση της τεράστιας σημασίας των υγροτοπικών πόρων της χώρας. Ωστόσο, η τάση αυτή δεν είναι ακόμη αρκετά ισχυρή ώστε να ανακόψει την υποβάθμιση που προκαλούν οι ασύνετες πρακτικές που ασκούνται στους υγροτόπους και τις λεκάνες απορροής τους. Η πορεία προς την αειφορική διαχείριση των υγροτοπικών και χερσαίων οικοσυστημάτων θα είναι συνεπώς μακρά και δύσκολη. Δικαιούμαστε όμως να αισιοδοξούμε, εφόσον διεξάγονται συντονισμένες προσπάθειες διατήρησης και οι κοινότητες γύρω από τις φυσικές περιοχές εμπλέκονται ενεργά στη διατήρηση και διαχείρισή τους.


ΟΙ ΥΓΡΟΤΟΠΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ
Η Ελλάδα έχει σήμερα περισσότερους από 400 μικρούς και μεγάλους υγροτόπους συνολικού εμβαδού πάνω από 2 εκατομμύρια στρέμματα. Πολλοί από αυτούς είναι σύνθετοι και σχηματίζουν μωσαϊκό υγροτόπων ή υγροτοπικά συμπλέγματα. Πριν από δύο γενεές η Ελλάδα είχε τριπλάσια έκταση υγροτόπων.
Αρκετοί από τους υγροτόπους του πίνακα αποτελούν συμπλέγματα περισσότερων υγροτόπων, που, αν προσμετρούνταν ως ξεχωριστές εγγραφές, ο συνολικός αριθμός, μαζί με εκείνους που εντοπίστηκαν μεταγενέστερα, θα έφθανε τους 415 περίπου.
Οι πιο πλούσιες σε υγροτόπους περιοχές της χώρας είναι οι βόρειες και οι δυτικές, γι’ αυτό και πάνω από αυτές παρατηρούνται οι σπουδαιότερες οδοί πτήσης των μεταναστευτικών πουλιών. Τα νησιά του Αιγαίου φιλοξενούν λίγους και μικρούς υγροτόπους, οι οποίοι όμως έχουν ιδιαίτερα αξιόλογη οικολογική σημασία.


10η Συνάντηση
Αποφασίσαμε να θέσουμε το ερώτημα αν και σε ποιο βαθμό οι υγρότοποι μπορούν να αξιοποιηθούν και να χρησιμοποιηθούν ως υδάτινοι πόροι.
Χρήσεις και αξίες των ποταμών
Σήμερα οι ποταμοί συνεχίζουν να διευκολύνουν τη ζωή μας:
- συνεισφέροντας στις μεταφορές
- εξασφαλίζοντας εύφορη γη για καλλιέργειες
- παρέχοντας νερό για ύδρευση
- παρέχοντας νερό για το πότισμα των καλλιεργειών
- προσφέροντας δυνατότητες για υδατοκαλλιέργειες
- παρέχοντας νερό για βιομηχανική χρήση
- παίζοντας το ρόλο αγωγού για την απομάκρυνση διαφόρων τύπων λυμάτων
- παράγοντας ηλεκτρική ενέργεια
- αποτελώντας χώρους άθλησης και αναψυχής
- αποτελώντας πηγή καλλιτεχνικής έμπνευσης
Οι αξίες ωστόσο των ποταμών, όπως και όλων των υγροτόπων πηγάζουν από τις ποικίλες φυσικές λειτουργίες που επιτελούν. Από τις λειτουργίες αυτές απορρέουν για τον άνθρωπο πολλές αξίες. Συχνά συγχέουμε τις έννοιες ‘λειτουργίες’ και ‘αξίες’. Μιλούμε για λειτουργίες όταν ωφελείται ο άνθρωπος χωρίς να καταβάλλει προσπάθεια, για παράδειγμα απορρόφηση του διοξειδίου του άνθρακα της ατμόσφαιρας από το νερό, ενώ η στήριξη τροφικών αλυσίδων μπορεί για παράδειγμα να έχει αξία ιχθυοπονική.


11η συνάντηση
Συγκεντρώσαμε και παρουσιάσαμε ιστορικά στοιχεία για τον Αχελώο.
Η επικρατέστερη ερμηνεία του ονόματος του προκύπτει από το πρώτο συνδετικό της ρίζας «αχ» ή «αχα» (: λατινικό aqua) που σημαίνει νερό και το συγκριτικό επίθετο «λώων» που έχει και την έννοια του ποσοτικά μεγαλύτερου. Μαζί δηλώνουν έναν πολύνερο ποταμό.
Ο σπουδαιότερος ποτάμιος θεός και θεός όλων των νερών που ρέουν. Αποτελούσε την προσωποποίηση του μεγαλύτερου ποταμού της Ελλάδας και λατρευόταν κυρίως στην Ακαρνανία όπου προς τιμήν του γινόταν αγώνες. Λατρεία του Αχελώου διαπιστώνεται και στην Αθήνα όπου υπήρχε στην όχθη του Ιλισού ιερό «νυμφών τινών και αχελώων» με αγάλματα αφιερωμένα στο μεγάλο ποτάμιο θεό και στις νύμφες στον Ωρωπό, στα Μέγαρα, όπου και βωμός του Αχελώου στη θέση Ρους, τον οποίο είχε ιδρύσει, ο τύραννος Θεαγένης, στη Σικελία και στην Ρόδο, τη Μαντινεία και στο Μετάποντιο. Στο θεό Αχελώο προσφέρονται θυσίες, με προτροπή του Μαντείου της Δωδώνης. Ήδη από την αρχαιότητα, τα νερά του ποταμού Αχελώου, με τις προσχώσεις που σχημάτιζαν στις εκβολές τους, είχαν συντελέσει στην συνένωση ορισμένων από τις Εχινάδες νήσους μεταξύ τους, αλλά και με την Ηπειρωτική χώρα. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε την αφορμή για τους μύθους που διηγούνταν ότι οι Εχινάδες ήταν αρχικά νύμφες, που μεταμορφώθηκαν από τον Αχελώο σε νησιά, όταν αρνήθηκαν να πάρουν μέρος στην ουσιαστική γιορτή προς τιμήν του.
Ο γνωστότερος και ποιο διαδομένος μύθος σχετικά με τον ποτάμιο θεό αναφέρεται στην πάλη του Αχελώου με τον Ηρακλή. Τόπος των μυθικών γεγονότων η Ακαρνανία και αιτία της πάλης η κόρη του βασιλιά Οινέα, Δηιάνειρα για το χέρι της οποίας ήρθαν σε σύγκρουση Αχελώος με τον Ηρακλή. Η αρχαιότερη μυθική παράδοση παρουσιάζει τον Αχελώο να μεταμορφώνεται σε τρεις διαφορετικές μορφές στη διάρκεια της πάλης με τον Ηρακλή: αρχικά ο Αχελώος εμφανίζεται ως άντρας που μόλις χτυπήθηκε από τον Ηρακλή και έπεσε στο έδαφος μεταμορφώθηκε σε φίδι. Τη στιγμή όμως που ο Ηρακλής ήταν έτοιμος να πνίξει το φίδι-Αχελώο, ο ποτάμιος θεός μεταμορφώθηκε σε ταύρο και επιτέθηκε. Νικήθηκε όμως από τον Ηρακλή που του έκοψε το δεξί του κέρατο το οποίο το έδωσε στον Οινέα ως γαμήλιο δώρο κερδίζοντας με αυτόν τον τρόπο το χέρι της Δηιάνειρας. Μια άλλη εκδοχή του μύθου υποστηρίζει ότι ο Ηρακλής επέστρεψε στον Αχελώο το κομμένο κέρατο και πήρε σε αντάλλαγμα το «Κέρας της Αμαλθείας» το οποίο και έδωσε στον Οινέα. Ήδη από τους αρχαίους χρόνους είχε γίνει προσπάθεια για την ερμηνεία του μύθου, κυρίως από τον Στράβωνα και τον Διώδορο που πίστευαν ότι η πάλη του Αχελώου με τον Ηρακλή συμβόλιζε τους αγώνες των πανάρχαιων κατοίκων της Ακαρνανίας για την κατασκευή μεγάλων έργων με σκοπό την περίφραξη της κοίτης του ποταμού Αχελώου και την εξυγίανση των γύρων ελών. Σύμφωνα με τον Στράβωνα ο Ηρακλής ήταν ενεργητικός για τον Οινέα γιατί «με τα παραχώματα και διοχετεύσεις δάμασε τον ποταμό, έβαλε σε έλεγχο την ακατάστατη ροή και εξυγίανε έτσι την χώρα» και αυτό ήταν το «Κέρας της Αμαλθείας».
Οι παλαιότερες γνωστές παραστάσεις του θεού Αχελώου χρονολογούνται μόλις τον 7ο αιώνα π.Χ. Ο Αχελώος απεικονίζεται πολύ συχνά στην αρχαία ελληνική τέχνη και με τις τρείς μορφές του : συχνότερα σαν ταύρος με ανρθώπινο κεφάλι αρκετά συχνά σαν άντρας με γενειφορά κερασφορά κεφαλή και σπανιότερα σαν φίδι ή Τρίτωνας.
Στο παραποτάμιο σύστημα του βιότοπου ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι λουρονησίδες με σπάνιες αμμοθίνες, όπως αυτή του Λούρου με πλούσια βλάστηση, η παρουσία των διάσπαρτων λόφων Κούτσα, Κουτσιλάρη, Παλιορόλακα, οι λιμνοθάλασσες με πλούσια βιομάζα, τα λασποτόπια και οι Καλαμιώνες. Οι λουρονησίδες αυτές της περιοχής συνιστούν φυσικές διαπλάσεις με σπουδαίο και πολύπλευρο λειτουργικό ρόλο στο όλο υγροτοπικό οικοσύστημα και με μεγάλο γενικά οικολογικά και ιδιαίτερα βοτανολογικό ενδιαφέρον. Η χλωρίδα του υγροβιότοπου περιλαμβάνει τουλάχιστον 385 είδη. Στην ευρύτερη περιοχή συναντώνται οικοσυστήματα αείφυλλων πλατύφυλλων (κακία βλάστηση), φυλλοβόλα πλατύφυλλα. Οι παραποτάμιες δενδροσυστάδες συνιστούν ένα ακόμη σημαντικό από οικολογική άποψη βιότοπο αλλά και ένα μεγάλης αισθητικής αξίας τοπίο. Τα υδρόφυλλα δάση από ιτιές, φτελιές, πλατάνια που είναι σε χιλιάδες στρέμματα στην παραχελωύτιδα γή βρίθουν από την άγρια ζωή.
Οι εκτεταμένοι αλμυρόβαλτοι αποτελούν ένα σημαντικό ποσοστό των εκτάσεων του υγρότοπου ιδιαίτερα στις εκβολές του ποταμού Αχελώου. Η ιχθυοπανίδα της περιοχής περιλαμβάνει 36 τουλάχιστον είδη μεταξύ των οποίων και το μοναδικό στην Ευρώπη είδος Silurus Aristotelis (γλανίδι). Από αυτά τα σημαντικότερα από εμπορικής πλευράς είναι τα κεφαλοειδή που αποτελούν το 50% των αλιευμάτων, οι τσιπούρες το 20%, τα λαβράκια το 10% και διάφορα άλλα, όπως γοβιόι, γλώσσες, μπαρμπούνια κ.α. που αποτελούν συνολικά το 10% των αλιευμάτων. Η σπουδαιότητα του υγρότοπου για την ορνιθοπανίδα οφείλεται στο ότι αποτελεί σημαντική διαχείμασης για μεγάλους πλυθησμούς πουλιών και ζωτικό σταθμό κατά τη μετανάστευση των πουλιών, παρέχει θέσεις φωλιάσματος για σπάνια είδη υδρόβιων και παρύδάτιων πουλιών όπως αλκυόνα, φιδαετός, γαιδουροκέφαλος, σκουροβουτήχτρα, γκιώνης, καρδερίνα και σπιρτοκυρκίνεζο.
Σήμερα ο Αχελώος με συνολικό μήκος 220 χλμ. είναι το δεύτερο σε μήκος ποτάμι της χώρας, πηγάζει στη νοτιοδυτική Πίνδο, διασχίζει με ατελείωτα στριφογυρίσματα τον ορεινό όγκο της δυτικής στερεάς Ελλάδας και εκβάλλει στο Ιόνιο πέλαγος.
Στο διάβα του αναπτύσσονται οικοσυστήματα μοναδικά που περιλαμβάνουν είδη -φυτικά και ζωικά- σπάνια στον Ευρωπαικό χώρο. Αρκούδες, ζαρκάδια, γύπες, λύκοι και αετοί ζουν στις απρόσιτες εκτάσεις, τεκμήριο για το ότι το οικοσύστημα βρίσκεται σε άριστη κατάσταση. Τα νερά του δεν αποτέλεσαν μόνο δίαυλο επικοινωνίας των ντόπιων πληθυσμών αλλά και σημείο προστριβών. Ίχνη των πολιτισμών που δραστηριοποιήθηκαν στις κοίτες του διατηρούνται εώς σήμερα: συντρίμια κάστρων, πλακόστρωτα μονοπάτια, πέτρινες τοξοτές γέφυρες, βυζαντινές εκκλησίες…Άλλοτε η κοιλάδα του ποταμού χρησίμευε σαν δρόμος για τα καραβάνια των μουλαριών που κατευθύνονταν στις αγορές των Βαλκανικών χωρών και της κεντρικής Ευρώπης. Στη νεοελληνική ιστορία η περιοχή διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην Επανάσταση του 1821 και στην Εθνική Αντίσταση.
Μεταξύ των δεκαετιών ’50 και ’90 πραγματοποίηθηκαν στην ροή του τρεις ανθρωπογενείς επεμβάσεις που σκοπό είχαν την δημιουργία υδροηλεκτρικών φραγμάτων κι άλλη μία στον παραπόταμό του Ταυρωπό που είχε χαρακτήρα αρδευτικό για την πεδιάδα της Καρδίτσας. Έτσι προέκυψαν το φράγμα των Κρεμαστών, το φράγμα του Καστρακίου και το φράγμα του Στράτου. Την ίδια περίοδο υπήρξε δραματική ελάττωση του πληθυσμού στην περιοχή, το ποσοστό μείωσης για τα παραποτάμια χωριά των τριών νομών που διασχίζει ο Αχελώος αγγίζει το 35% ! Ενώ το ποσοστό γήρανσης στις ανάλογες περιοχές – άτομα άνω των 65 ετών – ανέρχεται το 1991 στο 20% όταν στην επικράτεια ήταν 12,7%…Είναι φανερό ότι η απομάκρυνση ενεργού εργατικά πληθυσμού την περίοδο κατασκευής των φραγμάτων προωθεί ανυπέρβλητα εμπόδια στις προσπάθειες ανάπτυξης της περιοχής.
Οι εκβολές του Αχελώου στο Ιόνιο πέλαγος σχηματίζουν ένα εκτεταμένο δέλτα που χαρακτηρίζεται ως έναν από τους πιό σημαντικούς υγροβιότοπους της Μεσογείου. Καλαμιώνες, βάλτοι με πλούσια βλάστηση, υφάλμυρες λιμνοθάλασσες, αμμοθίνες σπάνιες πλέον στο μεσογειακό περιβάλλον και υγρολίβαδα συνθέτουν ένα εκπληκτικό τοπίο εξαιρετικής βιολογικής σημασίας - η αειφόρος συνέχειά του επιτυγχάνεται μέσω των γλυκών νερών και των φερτών υλών του Αχελώου. Απαραίτητα στοιχεία για την διατήρηση της αλατότητας και των αμμονησίδων που προστατεύουν τις λιμνοθάλασσες από την διαβρωτική ορμή της θάλασσας. Στο δέλτα επίσης φιλοξενείται μια πλούσια ορνιθοπανίδα που σε συνδυασμό με την ποικιλία των ειδών αναδυκνείουν την αξία του. Η ιδιαιτερότητα του να μην παγώνει τον χειμώνα τον καθιστά καταφύγιο για να διαχειμάζουν είδη που θα εξολοθρεύονταν στα ψυχρά κλίματα της βορειότερης βαλκανικής!

Η μορφή του δέλτα σχηματίζεται κατά τα τελευταία 10000 χρόνια από τις προσχώσεις του Αχελώου. Σημαντική έκταση ειναι προστατευταία από την συνθήκη Ramsar για την προστασία υγροτόπων διεθνούς σημασίας. Στην ουσία κανένας από τους 11 ελληνικούς υγροτόπους δεν προστατεύεται αποτελεσματικά με συνέπεια οι ένδεκα να συμπεριλαμβάνονται στην λίστα Montreux ως απειλούμενοι υγρότοποι διεθνούς σημασίας! Η ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή – όπως αυτή εκφράζεται μέσα από εντατικές καλλιέργειες, αποστραγγίσεις, λαθροθηρεία, αυθαίρετη δόμηση, απόθεση αποβλήτων, εγκιβωτισμό της κοίτης του ποταμού – προκαλεί ισχυρές πιέσεις στην βιωσιμότητα των υγροτόπων.
Η εξαγγελθείσα από την δεκαετία του ’80 εκτροπή του Αχελώου φαντάζει σαν λαιμητόμος στην μελλοντική του πορεία στο χωροχρόνο. Η μείωση της ποσότητας του νερού μετά την εκτροπή συνεπάγεται μη αντιστρεπτές οικολογικές επιπτώσεις. Καθώς οι φυσικές αντιστάσεις της περιοχής στην διείσδυση του θαλασσινού νερού μειώνονται, ανατρέπεται η οικολογική ισοροπία. Οι ήδη καλλιεργούμενες εκτάσεις με την αύξηση της αλατότητας μετατρέπονται σε ακάταλληλες για κάθε είδους καλλιέργεια, σε μεγάλο βαθμό,. Οι καταδικαστικές αποφάσεις του Συμβουλίου της Επικρατείας 1035-1040/1993 και 2759-1761/1994 ακυρώνουν τις αντίστοιχες υπουργικές αποφάσεις και διατάσσουν την διακοπή των εργασιών της εκτροπής! Μολαταύτα το έργο, μη τεκμηριωμένο οικολογικά, συνεχίζεται…

12η συνάντηση
Έγινε μια συνολική συζήτηση για το πολύπλοκο τεχνικό τμήμα του έργου της εκτροπής του Αχελώου:
Ο Αχελώος πηγάζει από το όρος Περιστέρι της Πίνδου και εκβάλλει στο Ιόνιο, μετά μια διαδρομή 255 χιλιομέτρων. Η εκτροπή του για την άρδευση του κάμπου της Θεσσαλίας (και εκ των υστέρων, για την ύδρευση των θεσσαλικών πόλεων) είναι ένα σύνθετο τεχνικό έργο, που ξεκίνησε να σχεδιάζεται προ τριακονταετίας.
Η ιδέα είναι ακόμα παλιότερη: το έτος 1925 ο καθηγητής του πολυτεχνείου κ. Κουτσοκώστας συνέλαβε την ιδέα της εκτροπής του Αχελώου προς την Θεσσαλία. Στην δεκαετία του 50, η ιδέα του καθηγητή πήρε συγκεκριμένη μορφή, με πρόταση εκτροπής του ποταμού από την θέση της Μεσοχώρας. Τώρα το σημείο εκτροπής βρίσκεται στη θέση Συκιά.
Το έργο ανακοινώθηκε το 1983 στην επέτειο του Κιλελέρ από τον τότε πρωθυπουργό κ. Ανδρέα Πανανδρέου και ξεκίνησε να κατασκευάζεται το 1985. Ο αρχικός σχεδιασμός του έργου περιλάμβανε την εκτροπή 1.100 κυβικών μέτρων ετησίως, την κατασκευή των φραγμάτων Μεσοχώρας και Συκιάς και μιας σήραγγας μήκους 17,5 χλμ.
Είναι γεγονός ότι το Σχέδιο Εκτροπής του Αχελώου στη Θεσσαλική πεδιάδα αποτελεί κατά γενική ομολογία ένα σύστημα έργων μεγάλης κλίμακας με ιδιαίτερη σημασία για την ανάπτυξη της Θεσσαλίας.

Πρόκειται για ένα τεχνικά περίπλοκο εγχείρημα που αποτελείται από μια σειρά από μεγάλα φράγματα, Υδροηλεκτρικούς Σταθμούς (ΥΗΣ), σήραγγες και συνοδά τεχνικά έργα:•
- Φράγμα Μεσοχώρας και ταμιευτήρας: Ύψος 150 μ., από τα μεγαλύτερα φράγματα της Ευρώπης, έχει ήδη ολοκληρωθεί από το 1996, αλλά η λειτουργία του έχει «κολλήσει» στις απαλλοτριώσεις των κατακλυζόμενων περιουσιών. •
- Σήραγγα Μεσοχώρας – Γλύστρας: Μήκος 7,5 χλμ. Έχει σχεδόν ολοκληρωθεί. • ΥΗΣ Γλύστρας: Δυνατότητα συνολικής παραγωγής ενέργειας 308 GWh. •
- Φράγμα Συκιάς και ταμιευτήρας: Ύψος 150 μ. Δημοπρατήθηκε εκ νέου και ανατέθηκε σε εργολάβο, παρά την έκδοση τρίτης ακυρωτικής απόφασης του ΣτΕ.ΥΗΣ Συκιάς: Θα έχει δυνατότητα συνολικής παραγωγής ενέργειας 207 GWh.
- Σήραγγα εκτροπής (Συκιά – Μουζάκι): Μήκος 17,4 χλμ. Θα διαπερνάει την οροσειρά Πίνδου. • ΥΗΣ Πευκοφύτου και αναρρυθμιστική δεξαμενή Μαυροματίου: Το ανάχωμα της δεξαμενής θα έχει ύψος 25 μ., η δε εγκατεστημένη ισχύς θα είναι 165,3 MW.
Από την ανάλυση των μελετών και των εργασιών που έχουν γίνει μέχρι σήμερα φαίνεται ότι το Σχέδιο αντιμετωπίσθηκε κύρια ως τεχνικό έργο, χωρίς τις επιβαλλόμενες από το μέγεθός και τη σημασία του διαστάσεις ως ενός σύνθετου προγράμματος κοινωνικής, οικονομικής και χωροταξικής ανάπτυξης, με βασική προϋπόθεση την ορθολογική διαχείριση των υδατικών πόρων και την προστασία του περιβάλλοντος.

Πρώτα ανακοινώθηκε η κατασκευή του έργου και μετά κλήθηκαν ομάδες μελετητών να το υποστηρίξουν και να αποδείξουν τη βιωσιμότητά του. Μετά ίσως και λόγω των διαφαινόμενων δυσκολιών που θα συναντούσε η αρχική απόφαση για εκτροπή 1.1 δισ. m3 ετησίως το έργο προχώρησε πάλι με πολιτική απόφαση για εκτροπή 600εκ m3 ετησίως. Την απόφαση αυτή ήρθε πάλι να υποστηρίξει η απαιτούμενη από το ΣτΕ (Συμβούλιο της Επικρατείας) Συνολική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων. Έκτοτε το έργο συνεχίστηκε με πιο αργούς ρυθμούς μέχρι σήμερα.
Η εκτροπή του Αχελώου έχει ως κύριο στόχο την παροχή τουλάχιστον 600 εκ.μ3 νερού για άρδευση 612.000 στρ. βαμβακιού (81,4% της συνολικής αρδευόμενης έκτασης). Ενώ η άρδευση ήταν σαφώς διακηρυγμένος στόχος, το έργο παρουσιάστηκε προς την Ευρωπαϊκή ένωση ως πρωτίστως ενεργειακό, γιατί η ΕΕ αρνούνταν και συνεχίζει να αρνείται τη χρηματοδότηση αρδευτικών έργων μεταφοράς νερού από μια λεκάνη απορροής σε μια άλλη. Το 1994 η ΕΕ απέρριψε την αίτηση χρηματοδότησης του έργου, εκφράζοντας τις επιφυλάξεις της. Έτσι, η εκτροπή του Αχελώου καλείται να πληρώσει εξολοκλήρου ο εθνικός προϋπολογισμός, σε αντίθεση με άλλα τοπικά αρδευτικά έργα που μπορούσαν να χρηματοδοτηθούν, αλλά δεν ήταν τόσο εντυπωσιακά όπως ο Αχελώος και δεν είχαν προφανές πολιτικό όφελος.
Έκτοτε πολλά πράγματα έχουν αλλάξει: η Μέγιστη Εγγυημένη Έκταση καλλιέργειας βαμβακιού για την Ελλάδα μειώθηκε τα τελευταία χρόνια κατά 11%, η άρδευση οφείλει να ανταποκρίνεται στο δυναμικό των νερών μιας περιοχής, η ποσότητα των νερών του Αχελώου μειώθηκε τουλάχιστον 11% ενώ η ΔΕΗ είχε ήδη προβλέψει ότι αν το έργο λειτουργήσει ως αρδευτικό δεν θα υπάρχει σημαντική παραγωγή ενέργειας (αφού στο μεγαλύτερο μέρος του χρόνου θα πρέπει να συσσωρεύει το νερό για να αρδεύσει τους καλοκαιρινούς μήνες) η ίδια η ΔΕΗ προβλέπει μείωση κατά 274 GWh της συνολικής παραγόμενης ενέργειας στο σύστημα Αχελώου (και λόγω μειωμένων παροχών στα φράγματα Στράτου, Κρεμαστών και Καστρακίου).
Για να αντιμετωπίσει όλα αυτά τα προβλήματα και κυρίως τη νέα οδηγία της ΕΕ για ορθή διαχείριση των υδάτινων πόρων (Οδηγία 2000/60/ΕΕ), που υποχρεώνει στην υποβολή ολοκληρωμένων σχεδίων διαχείρισης ανά λεκάνη απορροής (συνεπώς η διαχείριση του Αχελώου επιτρέπεται μόνο στη λεκάνη απορροής που ανήκει στην Αιτωλοακαρνανία) το ΥΠΕΧΩΔΕ προσπάθησε το 2006 να «βαφτίσει» το έργο ως περιβαλλοντικό. Ένας από τους βασικούς υποστηρικτές του έργου για χρόνια και μέλος της ΠΑΣΕ (ενός άτυπου οργάνου – λόμπυ – Θεσσαλών δημάρχων, βουλευτών, επιστημόνων) ο Ιωάννης Μυλόπουλος, σήμερα πρύτανης του ΑΠΘ, τονίζει χαρακτηριστικά:
Πρώτα απ’ όλα πρέπει να ληφθούν λοιπόν υπόψη οι νέες συνθήκες της κλιματικής αλλαγής. Οι οποίες τείνουν να μεταβάλουν ό,τι μέχρι τώρα γνωρίζαμε για τη διαθεσιμότητα της φυσικής προσφοράς του νερού στην περιοχή μας. Ούτε το ύψος της βροχής και του χιονιού λοιπόν, ούτε όμως και η κατανομή του νερού στον χώρο και τον χρόνο παραμένουν τα ίδια στις μέρες μας. Τα ύψη του νερού μειώνονται, κατά τρόπο ώστε να ανατρέπεται άρδην η εκτίμηση των προηγούμενων ετών, ότι τα 600 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού που προβλέπεται να εκτρέπονται ετησίως, αποτελούν το 20% της μέσης ετήσιας παροχής του ποταμού. Ήδη η καταγεγραμμένη μείωση της παροχής του Αχελώου κατά 11%, δημιουργεί νέα δεδομένα τόσο για τη συμβολή της εκτροπής στο υδατικό ισοζύγιο της λεκάνης απορροής, όσο και για τις επιπτώσεις της στον κατάντη ρου στην περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας.
Αλλά ακόμη κι αν δεν υπήρχε ζήτημα μείωσης της φυσικής προσφοράς του νερού, η κατανομή του στο χρόνο έχει τόσο διαφοροποιηθεί, ώστε να δημιουργούνται νέα δεδομένα στην τροφοδοσία των υδροφορέων. Αφού η συχνότερη εμφάνιση ακραίων μετεωρολογικών φαινομένων με τη μορφή αλλεπάλληλων περιόδων ξηρασίας και βροχοπτώσεων ισχυρής έντασης, καθιστά τον εμπλουτισμό των φυσικών δεξαμενών του νερού δυσχερέστερο σε σχέση με το παρελθόν.
Η κλιματική αλλαγή λοιπόν επιβάλλει την άμεση αναθεώρηση του σχεδιασμού του έργου. Χωρίς την τεκμηρίωση της επικαιροποιημένης γνώσης, ο χαρακτηρισμός του έργου ως περιβαλλοντικού είναι έωλος και στερείται κάθε ίχνους σοβαρότητας.
Εκτός όμως από την κλιματική αλλαγή, είναι και τα νέα οικονομικά και αναπτυξιακά δεδομένα που θέτουν υπό αμφισβήτηση τη σκοπιμότητα του έργου, με τον τρόπο τουλάχιστον που αυτό υλοποιείται. Διότι η εκτροπή του Αχελώου, όπως παραδέχτηκε και επίσημα ο υπουργός ΠΕΧΩΔΕ, εκτελείται προκειμένου να αρδευτούν οι υδροβόρες βαμβακοκαλλιέργειες του Θεσσαλικού κάμπου. Οι οποίες αξίζει να υπενθυμιστεί ότι είναι υπεύθυνες τόσο για την εξάντληση των υδατικών αποθεμάτων της Θεσσαλικής γης, όσο όμως και για τη δυσχερή οικονομική θέση του αγροτικού κόσμου. Αφού το ελληνικό βαμβάκι, εδώ και χρόνια, δεν είναι ανταγωνιστικό και δεν πουλιέται στις διεθνείς αγορές.
Υλοποιώντας ένα φαραωνικό έργο για αρδευτικούς σκοπούς, εκτός των άλλων, καταστρατηγούμε την ιστορική μας παράδοση. Σύμφωνα με την οποία για αιώνες οι πρόγονοί μας, σεβόμενοι τη φέρουσα ικανότητα της ελληνικής φύσης με τα περιορισμένα υδατικά αποθέματα, καλλιεργούσαν σ’ αυτή τη γη ελιές, αμπέλια και σιτηρά. Το μόνο που φαίνεται να έχει κρατήσει αυτή η αντίληψη από την ελληνική παράδοση, είναι ο μύθος του Προκρούστη. Σύμφωνα με τον οποίο τα τεχνικά έργα, δια της αναζήτησης και εκμετάλλευσης διαρκώς νέων πηγών νερού, συμβάλλουν ώστε η φύση να προσαρμόζεται και να ικανοποιεί τις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες της οικονομικής ανάπτυξης. Μόνο που τα όρια στη ζωή δεν τα επιβάλλει ο άνθρωπος, αφού τα αποθέματα της φύσης είναι πεπερασμένα και κάποτε εξαντλούνται… Σ’ αυτήν άλλωστε την παραδοχή στηρίζονται και οι αρχές της «Πράσινης Ανάπτυξης». Σύμφωνα με την οποία δεν είναι η φύση που πρέπει να προσαρμόζεται στην ανάπτυξη, αλλά αντίθετα, οι ανάγκες μας που οφείλουν να προσαρμόζονται στα φυσικά δεδομένα.
Το έργο της εκτροπής του Αχελώου, έτσι όπως υλοποιείται σήμερα, είναι ένα έργο που έρχεται από το παρελθόν. Καθώς είναι περιβαλλοντικά καταστροφικό, οικονομικά ασύμφορο και αναπτυξιακά ατελέσφορο. Γι′ αυτό και πρέπει να αναθεωρηθεί άμεσα και να εξεταστεί αν μπορεί να γίνει συμβατό με τη νέα πραγματικότητα. Που σημαίνει ότι επιτέλους πρέπει να προταχθεί η προτεραιότητα της εκπόνησης μιας βιώσιμης και ολοκληρωμένης πολιτικής νερού. Η οποία θα προσαρμόζει τις αναπτυξιακές δραστηριότητες στα νέα περιβαλλοντικά, οικονομικά και κοινωνικά δεδομένα της εποχής.
Η ίδρυση το 2009 ξεχωριστού Υπουργείου Περιβάλλοντος αποφάσισε ότι το έργο θα πραγματοποιηθεί αποκλειστικά για περιβαλλοντικούς λόγους και μόνο στη περίπτωση που καμιά άλλη λύση δεν είναι εφικτή, ενώ πρότεινε την αποδέσμευση του έργου της Μεσοχώρας ώστε να λειτουργήσει ως Υδρο Ηλεκτρικός Σταθμός (ΥΗΕ).
Αξίζει να τονισθεί ότι η διεθνής εμπειρία έχει δείξει ότι για τέτοιες μεγάλες αλλαγές στο περιβάλλον είναι ιδιαίτερα δύσκολο να προβλεφθούν οι επιπτώσεις και βέβαια οι διαβεβαιώσεις που δίνονται σε ορισμένες περιπτώσεις πρέπει να κρίνονται με μεγάλη προσοχή και ευθύνη.


Οι δικαστικές «περιπέτειες» του έργου
Οι πρώτες αντιδράσεις στις δυσθεώρητες επιπτώσεις που το έργο εκτιμάται ότι θα έχει ξεκίνησαν ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’80. Το 1994 το Ε΄ τμήμα του Συμβουλίου της Επικρατείας «μπλόκαρε» για πρώτη φορά το έργο, επειδή δεν υπήρχε συνολική μελέτη (αλλά μόνο επιμέρους, αποσπασματικές μελέτες) για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις του. Ηταν η αρχή μιας μακράς δικαστικής διαμάχης, με το Συμβούλιο της Επικρατείας να σταματάει το έργο εκτιμώντας τις επιπτώσεις του και την πολιτεία να νομοθετεί για να ξεπεράσει τις αποφάσεις του ανώτατου ακυρωτικού δικαστηρίου.
Το 1995 το ΣτΕ καταδίκαστε την πολιτεία, επειδή δεν έδινε στις περιβαλλοντικές οργανώσεις τα πλήρη στοιχεία για τα έργα της εκτροπής. Τον ίδιο χρόνο το ΥΠΕΧΩΔΕ ενέκρινε μια νέα περιβαλλοντική μελέτη για το έργο, μειώνοντας τις ποσότητες προς εκτροπή σε 600 εκατ. κυβικά ετησίως. Το 1996 ολοκληρώθηκε το φράγμα της Μεσοχώρας, ενώ ξεκίνησαν οι εργασίες για το φράγμα της Συκιάς, τις οποίες διέκοψε το ΣτΕ με νέα απόφαση το 2000. Το 2001 το ΥΠΕΧΩΔΕ εκπόνησε νέα μελέτη περιβαλλοντικών επιπτώσεων για να ξεπεράσει τις αντιρρήσεις του ΣτΕ και δύο χρόνια αργότερα επαναπροκήρυξε την κατασκευή του φράγματος της Συκιάς. Ομως το 2005 τα σχέδιά του προσέκρουσαν και πάλι στις αντιρήσεις του ΣτΕ, εξαιτίας της απουσίας σχεδιασμού για τη διαχείριση υδάτων, σύμφωνα με τη σχετική κοινοτική οδηγία 2000/60.
Το 2006 το ΥΠΕΧΩΔΕ επιχείρησε νέα «τρίπλα»: ψήφισε με νόμο το πλαίσιο για την εκτροπή και ενέκρινε τις μελέτες για τις λεκάνες απορροής των ποταμών. Ενα χρόνο αργότερα ενέκρινε το αποτέλεσμα του διαγωνισμού για το φράγμα της Συκιάς και οι εργασίες ξεκίνησαν. Το 2007 το ΣτΕ απέρριψε αίτηση των κατοίκων της Μεσοχώρας να «παγώσουν» τα έργα, επειδή στρεφόταν ευθέως κατά του νόμου (και όχι κατά επιμέρους αποφάσεων). Ομως στις αρχές Οκτωβρίου το ΣτΕ άνοιξε και πάλι τον δρόμο για νέο «πάγωμα» των έργων της εκτροπής, αποστέλλοντας στο Ευρωδικαστήριο σειρά ερωτημάτων για τη συμβατότητα του νόμου Σουφλιά για την εκτροπή του Αχελώου με την κοινοτική περιβαλλοντική νομοθεσία. Το τελευταίο επεισόδιο στη μακρά διαμάχη για τον Αχελώο δεν έχει ακόμα γραφτεί...


Το ιστορικό των έργων

1985-Έναρξη έργου φράγματος Μεσοχώρας
1986-Εκπόνηση Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων-Αρ. 16058/16/10/1991 - ΥΠΕΧΩΔΕ-Έργα προετοιμασίας φράγματος
1988-Αναγκαστική απαλλοτρίωση προφράγματος Β. 428/231 - ΦΕΚ 353 Δ΄/10-5-1988-
1989-Συμφωνία με την τότε Κοινότητα Μεσοχώρας για αποζημιώσεις προφράγματος-Συμφωνητικό Επιτροπής (εφαρμογή άρθρ. 7 του Ν. 1859/89)-Κατασκευή τοπικής σήραγγας εκτροπής & προ-φράγματος
1990-Πρόφραγμα- Εκτροπή του ρου του Αχελώου, τοπικά στο σημείο του φράγματος (σήραγγα)
1993-Αναγκαστική απαλλοτρίωση ΥΗΕ Μεσοχώρας-Αρ. 1092518/5317/0010/19-7-1993-Δεν εφαρμόστηκε η απαλλοτρίωση για τη Μεσοχώρα, λόγω αντίδρασης των κατοίκων (δεν έγινε κτηματολόγιο)
1994-Ακυρωτική απόφαση ΣτΕ- Συνέχιση των έργων παράνομα.
1995-Νέα συνολική ΜΠΕ-Αρ. 23271/15-12-1995 - ΥΠΕΧΩΔΕ-Συνέχιση των έργων. με βάση τα στοιχεία της Μελέτης Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του 1995 και την Συμπληρωματική Μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων του 2002, το σχήμα εκτροπής που εγκρίθηκε τελικά θα εκτρέψει μόνο 600 εκατ. κυβικά νερό το χρόνο που αποτελεί το 18% της συνολικής ρέουσας ποσότητας νερού στις εκβολές του ποταμού Αχελώου και το 27% των περισσευμάτων της Αιτωλοακαρνανίας που χύνονται στα θάλασσα.
2000-Ακυρωτική απόφαση ΣτΕ-Αρ. 3478/2000 & 3484/2000-Μετά την απόφαση του ΣτΕ, τα έργα σταμάτησαν, πλην κάποιων γεωλογικών ερευνών
2001-Πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος νέων συμπληρωματικών έργων (δρόμοι, γέφυρα Ν-Πεύκης, αποστραγγιστική σήραγγα κλπ)-Ανακοίνωση της ΔΕΗ στις ημερήσιες εφημερίδες, στις 10/11/2001-
2002-ΜΠΕ των συμπληρωματικών έργων-Εγκρίσεις περιβαλλοντικών όρων, αριθμ. 968/15-4-02, 970/15-4-02 & 971/15-4-02 Περιφέρεια Θεσσαλίας-Προσφυγή συλλόγου στο ΣτΕ – 2002 εκδικάζεται το Νοέμβριο 2003
2002-Νέα συνολική ΜΠΕ εκτροπής Αχελώου-
2002-Ρύθμιση θεμάτων απαλλοτριώσεων για τον Ταμιευτήρα και μετεγκατάσταση κατοίκων-Νόμος 3066/2002-

Προστασία των ποταμών: Η Οδηγία 2000/60

Είναι μια οδηγία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και Κοινοβουλίου για την θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των γλυκών νερών. Η οδηγία αυτή αποσκοπεί στην προστασία των υδάτων με κοινές αρχές και μέσα. Κάθε κράτος πρέπει όχι μόνο να παρακολουθεί την κατάσταση των επιφανειακών νερών, αλλά και να καταφέρει να τα διατηρεί σε καλή οικολογική κατάσταση. Επομένως πρέπει να αναγνωρίσει τις αιτίες και τα αποτελέσματα και να εφαρμόζει άμεση επανόρθωση όπου χρειάζεται. Στην οδηγία εισάγεται η έννοια της ''Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Υδρολογικής Λεκάνης" που βασίζεται στα γνωρίσματα και τα χαρακτηριστικά κάθε λεκάνης, στον προσδιορισμό των "Στόχων Ποιότητας", στην πραγματοποίηση σχετικών έργων, αλλά και στη λήψη μέτρων, ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι της οδηγίας. Θεωρείται καινοτομία το γεγονός ότι η διαχείριση των υδάτινων πόρων θα γίνεται σε επίπεδο λεκάνης απορροής και ότι η πιστοποίηση της ποιότητας των επιφανειακών νερών θα στηρίζεται όχι μόνο σε φυσικοχημικά αλλά και σε βιολογικά χαρακτηριστικά. Με την εφαρμογή της επιδιώκεται η αειφόρα διαχείριση των υδατικών πόρων ως προς την επάρκεια του πόσιμου νερού, την επάρκεια νερού για περιβαλλοντικές και άλλες χρήσεις, την προστασία του περιβάλλοντος και την πρόληψη και αποτελεσματική αντιμετώπιση των πλημμυρών και της ξηρασίας. Μ’ άλλα λόγια η οδηγία αυτή φιλοδοξεί για την επίτευξη της "τουλάχιστον καλής κατάστασης" για τα υπόγεια και τα επιφανειακά νερά.
Στην Ελλάδα μόνο για λίγους ποταμούς υπάρχουν φορείς διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών που έχουν στην αρμοδιότητά τους όλο το μήκος της κοίτης και τη λεκάνη απορροής τους. Το γεγονός αυτό, καθώς και το ότι υπάρχουν σπουδαίοι ποταμοί στη βόρεια Ελλάδα που είναι διασυνοριακοί, επιβάλλει την ευρεία συνεργασία σε διεθνές επίπεδο. Η παραπάνω Οδηγία επιβάλλει ευρύτερη θεώρηση της διαχείρισης των ποτάμιων οικοσυστημάτων με βάση το υδατικό διαμέρισμα και δημιουργεί το πλαίσιο για την προστασία τους και στη χώρα μας.


13η Συνάντηση

Συντάξαμε ένα «αλφαβητάρι της εκτροπής»
Αρχαιότητα: ο Αχελώος ήταν ο σπουδαιότερος ποτάμιος θεός, γιος του Ωκεανού και της Τιθύος, που τρόμαζε τους ανθρώπους με τα ορμητικά νερά του. Σήμερα, τα νερά του Αχελώου είναι το μήλον της Εριδος ανάμεσα στην πολιτεία, που υπόσχεται να τα χρησιμοποιήσει για να μεταβάλει τη Θεσσαλία... σε έναν υδατικό παράδεισο, και τις περιβαλλοντικές οργανώσεις, που εκφράζουν φόβους για τις δυσθεώρητες περιβαλλοντικές επιπτώσεις του έργου. Η διαμάχη μετράει 30 χρόνια, διάστημα στο οποίο ο ρους του ποταμού έχει μειωθεί σημαντικά και απειλείται ήδη από τις κλιματικές αλλαγές…
Αχελώος: ο Αχελώος λατρευόταν ως ποταμός-θεός από τους αρχαίους Ελληνες. Ο Ηρακλής όμως νίκησε τον Αχελώο στην πάλη και κέρδισε τη Δηιάνειρα και το κέρας της Αμάλθειας, σύμβολο αφθονίας. Αργότερα, η Δηιάνειρα έστειλε στον Ηρακλή τον θανάσιμο δηλητηριώδη μανδύα...
Βουλή: το «Θέατρο» στο οποίο εξελίσσεται το έργο της εκτροπής. Ο ποταμός Αχελώος «δρόσισε» τις υποσχέσεις πολλών νέων κυβερνήσεων.
Γεωργία: Είναι ο πρωτογενής κλάδος της οικονομίας που κυριαρχεί στον θεσσαλικό κάμπο. Ετσι όπως αναπτύσσεται, απαιτεί ολοένα περισσότερο νερό, χωρίς όμως να γίνεται πιο ορθολογική η χρήση του. Σήμερα ελέγχεται από την Κοινή Αγροτική Πολιτική και οφείλει να εναρμονίζεται με μια περιβαλλοντικά αειφορική διαχείριση και ανάπτυξη
Φυτοφάρμακα και λιπάσματα: αναγκαία σήμερα για κάθε καλλιέργεια, ωστόσο είναι ελλιπείς οι μηχανισμοί που ελέγχουν τις ποσότητες που χρησιμοποιούνται, με εξαίρεση τα προγράμματα ολοκληρωμένης διαχείρισης, της οργανικής και βιολογικής γεωργίας.
ΔΕΗ: Μια από τις σημαντικότερες εθνικές επιχειρήσεις που αναλαμβάνουν να υλοποιήσουν μεγάλα σχέδια με μοναδικό κριτήριο ότι διαθέτουν κεφάλαια. Ο ΥΗΣ Μεσοχώρας είναι έτοιμος από το 1996 αλλά δε λειτουργεί γιατί η ΔΕΗ απαλλοτρίωσε μόνο τη περιοχή δίπλα στο φράγμα και δεν εξασφάλισε την απαλλοτρίωση της λεκάνης υποδοχής του ταμιευτήρα (δεν υλοποίησε τις δεσμεύσεις της για μετεγκατάσταση του οικισμού της Μεσοχώρας).
Δικαστικές διαμάχες: Συμβούλιο της Επικρατείας / Ευρωπαϊκό δικαστήριο. Μέχρι και άτυπο δικαστήριο συγκρότησαν οι περιβαλλοντικές οργανώσεις τη περίφημη «Δίκη του Αχελώου» εκδίδοντας μάλιστα σε βιβλίο τα πρακτικά και καταλογίζοντας σε πολλούς πολιτικούς ευθύνες για …ολίγον απάτη και πάρα πολύ αυταπάτη!
Ευρωπαϊκή Ένωση: ΕΟΚ / Αυτό το όνομα είχε η Ευρωπαϊκή Ενωση όταν της ζητούσαμε να μας επιδοτήσει για να κατασκευάσουμε τα έργα της εκτροπής. Κάποιοι μάλιστα περίμεναν επιδότηση 50-60%. Εως τώρα, μόνον από τα ΜΟΠ (Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα) της δεκαετίας '80 περίσσεψαν κάτι ψιλά. Ενώ με την τελευταία οδηγία οι εκτροπές απαγορεύονται. Το έργο χρηματοδοτείται αποκλειστικά από ελληνικούς πόρους, ενώ μικρότερα έργα αποθήκευσης νερού, χωρίς εκτροπές, θα ήταν πιο πιθανό να χρηματοδοτηθούν από την ΕΕ.
Περιβαλλοντικά προβλήματα Ζημιές: Μεγάλες και ανεπίστρεπτες, σύμφωνα με τις οικολογικές οργανώσεις για την παραποτάμια χλωρίδα και πανίδα του Αχελώου και των εκβολών του, για την ελληνική ιστορία από τον κατακλυσμό περιοχών με σημαντικά μνημεία, για την προσωπική ζωή και περιουσία των κατοίκων της Μεσοχώρας, που βυθίζεται.
Ηπια εκτροπή ή «οικολογική»: Ετσι ονομάζεται το σχέδιο μετά το 1995, επειδή η τότε κυβέρνηση, μετά τις αποφάσεις του ΣτΕ και τις κινητοποιήσεις, αποφάσισε να εκτραπούν μικρότερες ποσότητες υδάτων, δηλαδή έως 600 εκατ. κυβικά μέτρα και να γίνουν λιγότερα έργα.
Θεσσαλία: Η αλλιώς η... μελλοντική Σαχάρα. Σύμφωνα με τους υπέρμαχους της εκτροπής, εάν δεν πέσουν τα νερά του Αχελώου, ο κάμπος θα στεγνώσει σύντομα εντελώς. Γεγονός είναι ότι οι πλημμύρες κάθε χρόνο είναι μάστιγα επίσης για τη Θεσσαλία! Κανείς όμως δε σκέφτηκε να κρατήσει λίγο από το νερό που πλεονάζει τον χειμώνα, γιατί αν κάνεις μικρά φράγματα, ταμιευτήρες και αναχώματα όχι μόνο γιατί δε κοστίζουν τίποτα (άρα δεν υπάρχει «ανάπτυξη») αλλά κυρίως γιατί …δε κερδίζεις τις εκλογές!
Ι: Το γράμμα αυτό πρωταγωνίστησε σε ένα από τα ευφυολογήματα του παρελθόντος, βάσει του οποίου ο Αχελώος δεν έχει Δέλτα αλλά Ιώτα. Αυτό, διότι οι υπέρμαχοι της εκτροπής υποστήριζαν πως ο Αχελώος δεν σχηματίζει «δέλτα» με σημαντικούς υδροβιότοπους, αλλά εκβάλλει απλώς στη θάλασσα.
Πηνειός Λάρισα: γενιές ολόκληρες αγροτών στερήθηκαν τα τελευταία τριάντα χρόνια κάθε σοβαρό σχεδιασμό, κάθε αρδευτική υποδομή, περιμένοντας τις υποσχέσεις για την εκτροπή του Αχελώου. Γενιές ολόκληρες αγροτών και πολιτικών μεγάλωσαν με το... όραμα της εκτροπής
Μαίανδροι: : Τους σχηματίζει ο Αχελώος στην περιοχή των έργων της εκτροπής, στρίβοντας μια δεξιά, μια αριστερά, σαν να προσπαθεί κάτι να αποφύγει. Τυχερός όποιος προλάβει να τους δει πριν χαθούν στον βυθό της τεχνητής λίμνης.
Νερό: Κύριο συστατικό της ζωής παγκοσμίως. Ζητούμενο κυρίως σε χώρες με ξηρό κλίμα, όπως η Ελλάδα. Κρατούμενο σε φράγματα συμβάλλει εδώ και δεκαετίες στην ανάπτυξη. Αντλούμενο ανεξέλεγκτα από το υπέδαφος υπονομεύει το μέλλον.
Οικόπεδα: Τεμάχια γης που παίρνουν ή χάνουν αξία ανάλογα με τον περιβάλλοντα χώρο. Η αποξήρανση της λίμνης Κάρλα, ενός από τους σημαντικότερους υγροβιότοπους πανευρωπαϊκά έγινε για πολιτικούς λόγους, να μοιραστούν στους ακτήμονες αγρότες οικόπεδα. Οι αποξηραμένες ωστόσο εκτάσεις αποδείχτηκαν ακατάλληλες για καλλιέργεια. Μετά από 40 χρόνια η ΕΕ και οι έλληνες φορολογούμενοι καλούνται να πληρώσουν για να τη ξαναγεμίσουν. Προς το παρόν είναι γεμάτη νεκρά ψάρια, ελπίζουμε όλοι να συνέλθει σύντομα…
Τεχνητές λίμνες, Πλαστήρας Νικόλαος: Ιστορική φυσιογνωμία, που μεταξύ άλλων συνέλαβε και προώθησε την ιδέα κατασκευής φράγματος και τεχνητής λίμνης στον νομό Καρδίτσας. Η τουριστική αξιοποίησή της αποτελεί φωτεινό παράδειγμα για τους υπέρμαχους της εκτροπής και των φραγμάτων που προϋποθέτει.
Τουρισμός: Η ανάπτυξή του στις τεχνητές λίμνες είναι κεντρικό επιχείρημα όσων λένε ότι τα φράγματα σε Μεσοχώρα και Συκιά θα φέρουν πολλαπλά οφέλη. Ομως, ο τουρισμός δεν έσπευσε στις άλλες λίμνες του Αχελώου (Κρεμαστά, Καστράκι, Στράτου).
Υπεράντληση: και παράνομες Γεωτρήσεις Αγαπημένο σπορ των καλλιεργητών που ανοίγουν ανεξέλεγκτα πηγάδια σε πολλές περιοχές της Ελλάδας. Η εύκολη λύση για την αύξηση των καλλιεργειών, όταν η Πολιτεία δεν έχει σχέδια ορθολογικής διαχείρισης του νερού, και αγνοούνται οι πιο απλές λύσεις όπως ταμιευτήρες και μικρά φράγματα συγκέντρωσης των υδάτων από χειμάρρους και μικρά ποτάμια.
Υπουργείο Περιβάλλοντος: ανέλαβε να επιλύσει το πολυπλοκότερο έργο που ταλαιπωρεί το ελληνικό κράτος εδώ και 30 περίπου χρόνια.
Οικονομία: Εμείς και αυτοί, οι φτωχοί και οι πλούσιοι ή και αντίστροφα. Σύνηθες επιχείρημα στη διαμάχη ανάμεσα σε Θεσσαλούς και Αιτωλοακαρνάνες για τα νερά του Αχελώου. Πλουσιότερη η Αιτωλοακαρνανία σε νερά, αλλά φτωχότερη σε κατά κεφαλήν εισόδημα.
Μελέτες: Είναι τόσες πολλές στην πολύχρονη διαδικασία «ωρίμανσης» των έργων της εκτροπής, που κανείς μπορεί να χρησιμοποιήσει όποια θέλει. Εδώ ισχύει ένα ανέκδοτο που λένε στην περιοχή της αποξηραμένης λόγω εκτροπών λίμνης Αράλης. Αν όλοι αυτοί που έχουν έρθει για να κάνουν μια μελέτη είχαν μαζί τους ένα κουβά νερό, τώρα η Αράλη θα είχε γεμίσει.
Πανίδα: Ψάρια, πουλιά και θηλαστικά: Ανήκει και σε αυτά ο Αχελώος. Εκατοντάδες είδη ζουν μέσα και γύρω από το ποτάμι και προστατεύονται (θεωρητικώς) από διεθνείς συνθήκες. Απειλούνται λόγω εκτροπής από τη διάβρωση των εδαφών, το κλείσιμο των περασμάτων, την υφαλμύρωση των νερών, τη ρύπανση. Ακόμη και χωρίς εκτροπή, βέβαια, κινδυνεύουν από τα σκουπίδια που πετιούνται ανεξέλεγκτα σε πολλές περιοχές.
Ωρολογιακή βόμβα: Είναι σύμφωνα με πολλούς αναλυτές το πρόβλημα της διαχείρισης των υδάτων διεθνώς. Ο χρόνος κυλά, η ώρα μηδέν πλησιάζει και μόνη σωτηρία είναι οι συνδυασμένες κινήσεις, με στόχο την καλύτερη διαχείριση χωρίς τοπικισμούς και μικροσκοπιμότητες.


14η συνάντηση

Πραγματοποιήθηκε συζήτηση για τα φράγματα:
Χρήσεις φραγμάτων και αντίστοιχο παράδειγμα

Παραγωγή υδροηλεκτρικής ενέργειας  Η υδροηλεκτρική ενέργεια είναι από τις κύριες πηγές ηλεκτροδότησης στον κόσμο. Για παράδειγμα το φράγμα Itaipu στον ποταμό Paraná στη Νότια Αμερική παρήγαγε 14 GW και προμήθευε το 93% της συνολικής ενέργειας που κατανάλωνε η Παραγουάη και το 20% της ενέργειας της Βραζιλίας μέχρι το 2005.
Υδροδότηση Πολλά αστικά κέντρα στον κόσμο προμηθεύονται νερό που έχει αφαιρεθεί από ποτάμια και έχει συγκεντρωθεί με φράγματα ή ποταμοφράκτες. Στα παραδείγματα περιλαμβάνεται το Λονδίνο με νερό από τον ποταμό Thames και το Chester με νερό από τον ποταμό Dee. Στο παράδειγμα αυτό ανήκει η υδροδότηση της Αθήνας από το Μόρνο και την Υλίκη.
Σταθεροποίηση της ροής του νερού / άδρευση Τα φράγματα συχνά χρησιμοποιούνται για να ελέγξουν και να σταθεροποιήσουν τη παροχή του νερού, συχνά για αγροτικούς σκοπούς και άδρευση. Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα εδώ είναι αυτό της λίμνης Αράλης
Αποτροπή πλημμυρών Το φράγμα του Blackwater στο Webster, New Hampshire και το Delta Works δημιουργήθηκαν για τον έλεγχο των πλημμυρών.[35]
Αναμόρφωση ή επανόρθωση εδαφών Συχνά αυτά τα φράγματα λέγονται προσχώματα ή αναχώματα προστατευτικά και χρησιμοποιούνται για να αποτρέψουν την είσοδο νερού σε μια περιοχή (βλ. Ολανδία) ώστε αυτή να χρησιμοποιηθεί για κατοικία, καλλιέργεια κλπ.
Εκτροπή νερού Συνήθως μικρά φράγματα που εκτρέπουν νερό για άρδευση, υδροηλεκτρική ενέργεια κλπ. Το πιο αρχαίο φράγμα είναι το Sadd-el-Kafara Dam στο Wadi Al-Garawi, περίπου 25 χιλιόμεντρα νότια του Καϊρου. Χτίστηκε περίπου το 2600 πχ για τον έλεγχο πλημμυρών του Νείλου, είχε ύψος 102 μέτρα και πλάτος 87 μέτρα. Καταστράφηκε από μια πλημμύρα ενώ ακόμα κατασκευάζονταν.
Αναψυχή και τουριστική αξιοποίηση Φράγματα που χτίστηκαν για κάποιον από τους παραπάνω λόγους βρέθηκαν αργότερα να εξυπηρετούν άλλους στόχους από τους αρχικούς. Έτσι πολύ συχνά οι κάτοικοι μιας περιοχής χρησιμοποιούν τα φράγματα ως πόλο τουριστικής αξιοποίησης και αναψυχής.
Έγινε η διάκριση ανάμεσα σε μικρά, μεγάλα (πάνω από 15 μέτρα) και πολύ μεγάλα (πάνω από 150 μέτρα) φράγματα.
Τα μεγάλα φράγματα:
Η διεθνής εμπειρία αποδεικνύει ότι αρκετές μεγάλες «εκτροπές» ποταμών είτε οδήγησαν σε εκτεταμένες περιβαλλοντικές καταστροφές ή δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ.
Μια τέτοια εκτροπή μεγάλης κλίμακας γνωστή ως Garrison Diversion Unit ξεκίνησε την δεκαετία του 1950 στις ΗΠΑ, στο γεωγραφικό κέντρο της Βόρειας Αμερικής. Σύμφωνα με το Σχέδιο της εκτροπής, το νερό από τη Λίμνη Sakakawea του ποταμού Missouri μέσω του καναλιού McClusky θα μεταφερόταν στην υδρολογική λεκάνη του ποταμού Hudson (Καναδάς).
Το έργο που σχεδιάσθηκε άρτια από τον οργανισμό U.S. Bureau of Reclamation δεν ολοκληρώθηκε ποτέ, αν και τμήματά του κατασκευάσθηκαν και σπαταλήθηκαν εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια. Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις αλλά και υπηρεσίες προστασίας του περιβάλλοντος από τις ΗΠΑ και τον Καναδά (όπως η EPA) εξέφρασαν επιφυλάξεις για σημαντικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις κυρίως στη Λεκάνη υποδοχής, λόγω της επέκτασης και εντατικοποίησης των αρδεύσεων.
Το Σχέδιο αυτό που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ είναι περισσότερο γνωστό σήμερα ως Garrison Fiasco.
Το φράγμα του ποταμού Ebro στην Ισπανία. Από την άλλη μεριά αν συγκριθεί το παράδειγμα του Αχελλώου διεθνώς με το αντίστοιχο του δέλτα του Ebro στην Καταλονία, διαπιστώνεται μία αναλογία έργων και πράξεων. Τα νερά του ποταμού Ebro στην Καταλωνία είχαν σχεδιαστεί να εκτραπούν προς Ανδαλουσία. Ο λόγος ; η στήριξη ενός μαζικού-καταστροφικού τουρισμού με γήπεδα γκολφ και υπερεντατικές καλλιέργειες. Στην αναδίπλωση των αρχικών εξαγγελιών των Ισπανών συνετέλεσε και η κινητοποίηση των Καταλανών με δυναμικές πορείες για το Νερό και τους υδροφόρους ορίζοντες. Οι ανάλογες οικολογικές επιπτώσεις της εκτροπής του Έβρο λογαριάζονται τώρα καλύτερα, καθιστώντας το έργο βιολογικά ασύμφορο. Οι προοπτικές ανάπτυξης οικολογικής γεωργίας στην καλλιέργεια ρυζιού, ηπίων μορφών αγροτουρισμού, η δημιουργία παρατηρητηρίων αγρίων πουλιών και επιτόπιων εργαστηρίων σχολικής περιβαλλοντικής εκπαίδευσης προσδίδουν διαφορετικό μέλλον στην περιοχή!

15η συνάντηση

Μιλήσαμε για την Υδροηλεκτρική ενέργεια
Η δύναμη του νερού χρησιμοποιείται από τον άνθρωπο σε δύο μορφές: Νερό που τρέχει και νερό που μεταφέρει.
Το νερό που τρέχει πέφτει στον τροχό ενός μύλου και με την ορμή του τον γυρίζει, όπως γινόταν στην Αρχαία Ελλάδα από το 200 π.Χ. Με ένα σύστημα από γρανάζια, η κίνηση του νερού μεταδίδεται στο μύλο που αλέθει το σιτάρι. Η δύναμη του νερού παίρνει τότε τη θέση των γυναικών που συχνά ήταν υποχρεωμένες να κάνουν αυτή τη μονότονη δουλειά. Η αρχή του υδρόμυλου ήταν πολύ απλή. Κάποιος κηπουρός, για να ανεβάσει το νερό μιας δεξαμενής ή ενός αυλακιού στο επίπεδο των κήπων, έφτιαξε μια μεγάλη κατακόρυφη ρόδα εφοδιασμένη με δοχεία που βουτούσαν μέσα στο νερό. Καθώς η ρόδα κινείται χάρη στα δυνατά μπράτσα των δούλων, ανεβάζει το νερό, που χύνεται από το δοχείο σ’ ένα αυλάκι κατασκευασμένο γι’ αυτό το σκοπό κι από εκεί μεταφέρεται στους κήπους. Κάποιος είδε ότι αν το νερό είναι πιο ορμητικό, μπορεί να γυρίζει μόνο του το μύλο, κι’ έτσι έγινε το θαύμα και ο τροχός ξέφυγε από τα χέρια των δούλων και γυρίζει μόνο με τη δύναμη του ρεύματος του νερού. Αν αντικατασταθούν τα δοχεία με πτερύγια και μακρύνει ο άξονας του τροχού με ένα κατάλληλο σύστημα από γρανάζια, μπορεί κανείς να κινήσει οποιαδήποτε μηχανή, όπως την πέτρα ενός μύλου για το άλεσμα του σταριού ή για τη συμπίεση της ελιάς.
Η κίνηση του νερού μπορεί να γίνει με δύο τρόπους. Ο τροχός βυθίζεται μέσα στο νερό που με την κίνηση του τον περιστρέφει. Ή ακόμα καλύτερα, υψώνεται ένα φράγμα προς το μέρος του ρεύματος. Στο φράγμα αυτό κτυπάει το νερό, που πέφτει ύστερα σαν μικρός καταρράκτης στα πτερύγια και γυρίζει τον τροχό.
Η ροή του νερού που δημιουργείται από μια διαφορά στάθμης, εξηγεί το έξυπνο σύστημα του σίφωνα, που ήταν γνωστός στους αρχαίους Έλληνες και δίνει την απάντηση στο ακόλουθο ερώτημα: Μπορούμε να αδειάσουμε το νερό από ένα δοχείο γεμάτο, χωρίς μετακίνηση του δοχείου και χωρίς βρύση; Ένας αμπελουργός θα σας πει ναι. Περνά ένα λάστιχο στο στόμιο του δοχείου, ρουφάει από την άλλη άκρη ώσπου να γεμίσει το λάστιχο και το κλείνει από εκεί. Κατεβάζει πιο χαμηλά την άκρη του λάστιχου και το ανοίγει, οπότε το υγρό αρχίζει να τρέχει.
Η υδραυλική ενέργεια, ο "λευκός άνθραξ” υπηρέτησε και υπηρετεί πιστά τον άνθρωπο στο δρόμο της ανάπτυξης. Η εξέλιξη των προδρόμων των Μικρών Υδροηλεκτρικών χάνεται στους αιώνες. Αφθονούν οι σχετικές, με τους υδραυλικούς τροχούς και τους υδρόμυλους, περιγραφές από Ρωμαίους συγγραφείς, βουδιστές και ιησουίτες μοναχούς. Οι ρίζες τους όμως είναι καθαρά ελληνικές και μάλιστα μακεδονικές. Οι πρώτες σχετικές έγγραφες περιγραφές αφορούν συστήματα μετάδοσης κίνησης, και μάλιστα οδοντωτά, τα οποία αποδίδονται στον Αριστοτέλη, Η αρχαιότερη όμως διασωθείσα απόδειξη ύπαρξης σχετικής τεχνολογίας των κλασικών χρόνων είναι ο περίφημος Μηχανισμός των Αντικυθήρων. Εικάζεται ότι, το υπάρχον απόθεμα τεχνολογικής γνώσης των Ελληνιστικών χρόνων σε προβλήματα μετάδοσης κίνησης με οδοντωτούς τροχούς, συνέβαλε σημαντικά στη διαμόρφωση της τεχνικής των υδραυλικών τροχών και ανάγει την προέλευσή του στους μαθητές αυλική του Μακεδόνα φιλοσόφου και στον Ήρωνα τον Αλεξανδρέα. Στα κλασικά έργα του τελευταίου υπάρχουν περιγραφές σειράς υδραυλικών υπηρέτησε διατάξεων πέραν αυτών που σχετίζονται με τον γνωστό αεριοστρόβιλο. Ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι ξαναανακαλύπτει πολλές από τις περιγραφές του Ήρωνα, Ο "λευκός άνθραξ”, με τη μορφή της μηχανικής ενέργειας, αποτελούσε για σειρά αιώνων για όλους τους πολιτισμούς την κινητήρια δύναμη για την κίνηση υδροτροχών οριζοντίου ή κατακορύφου άξονα με σκοπό κυρίως την άλεση δημητριακών.

ΥΔΡΟΗΛΕΚΤΡΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ

Οι Υδροηλεκτρικές μονάδες δαμάζουν την ενέργεια του νερού και χρησιμοποιώντας μια απλή μέθοδο μετατρέπουν την ενέργεια αυτή σε ηλεκτρικό ρεύμα. Οι μονάδες αυτές βασίζονται στην κίνηση του νερού που περιστρέφει μια τουρμπίνα η οποία θέτει σε λειτουργία μια γεννήτρια. Οι περισσότερες υδροηλεκτρικές μονάδες χρησιμοποιούν ένα φράγμα το οποίο συγκρατεί μια μεγάλη ποσότητα νερού δημιουργώντας έτσι μια μεγάλη δεξαμενή. Κάποιες θύρες στο φράγμα ανοίγουν και λόγω της βαρύτητας το νερό περνάει σε έναν αγωγό ο οποίος το οδηγεί σε μια τουρμπίνα. Καθώς αυτό περνάει από τον αγωγό δημιουργεί μεγάλη πίεση. Το νερό πέφτει πάνω στις φτερωτές μιας τουρμπίνας και την περιστρέφει Η περιστροφική αυτή κίνηση μεταφέρεται στην γεννήτρια η οποία είναι συνδεδεμένη με την τουρμπίνα με ένα άξονα.
Ο πιο συνηθισμένος τύπος τουρμπίνας για υδροηλεκτρικές μονάδες είναι η τουρμπίνα Francis η οποία μοιάζει με ένα μεγάλο δίσκο με κυρτές φτερωτές.

Μια τέτοια τουρμπίνα μπορεί να ζυγίζει μέχρι 172 τόνους και να κάνει 90 περιστροφές το λεπτό. Καθώς οι φτερωτές της τουρμπίνας περιστρέφονται, περιστρέφουν τους μαγνήτες της γεννήτριας γύρω από ένα πηνίο θέτοντας σε κίνηση ηλεκτρόνια και δημιουργώντας έτσι εναλλασσόμενο ηλεκτρικό ρεύμα.
Ο μετασχηματιστής παίρνει το εναλλασσόμενο ρεύμα και το μετατρέπει σε ρεύμα υψηλής τάσης. Έξω από κάθε υδροηλεκτρική μονάδα υπάρχουν τέσσερα καλώδια: οι τρεις φάσεις του ρεύματος που δημιουργούνται ταυτόχρονα συν η ουδέτερη ή γείωση και για τις τρεις.
Το νερό στην δεξαμενή θεωρείται αποθηκευμένη ενέργεια. Όταν ανοίγουν οι θύρες το νερό που περνά μέσα από τον αγωγό γίνεται κινητική ενέργεια λόγω της κίνησής του. Η ποσότητα του ηλεκτρισμού που παράγεται καθορίζεται από αρκετούς παράγοντες. Δυο από αυτούς είναι ο όγκος του νερού που ρέει και η ποσότητα της υδραυλικής κεφαλής. Υδραυλική κεφαλή είναι η απόσταση μεταξύ της επιφάνεια του νερού και της τουρμπίνας. Όσο αυξάνεται ο όγκος του νερού και της υδραυλικής κεφαλής τόσο αυξάνεται και το παραγόμενο ηλεκτρικό ρεύμα. Το μέγεθος της υδραυλικής κεφαλής εξαρτάται από την ποσότητα του νερού της δεξαμενής.
Οι περισσότερες υδροηλεκτρικές μονάδες λειτουργούν με αυτόν τον τρόπο. Όμως υπάρχει και ένας άλλος τύπος υδροηλεκτρικής μονάδας. Σε μια συμβατική υδροηλεκτρική μονάδα το νερό από την δεξαμενή περνάει από την τουρμπίνα και καταλήγει πάλι στο ποτάμι. Οι νέες υδροηλεκτρικές μονάδες χρησιμοποιούν δύο δεξαμενές. Την ανώτερη δεξαμενή η οποία συγκεντρώνει το νερό που συγκρατεί το φράγμα και χρησιμοποιείται για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος. Την κατώτερη δεξαμενή η οποία συγκεντρώνει το νερό που φεύγει από τις τουρμπίνες, αντί να γυρίζει πίσω στο ποτάμι. Μια αντίστροφη τουρμπίνα διοχετεύει αυτό το νερό πάλι πίσω στην ανώτερη δεξαμενή. Επιστρέφοντας το νερό πίσω η μονάδα έχει περισσότερο νερό για χρήση σε περιόδους αιχμής.
Η υδραυλική ενέργεια, η ενέργεια του νερού, είναι μια ανανεώσιμη, και αποκεντρωμένη πηγή ενέργειας που υπηρέτησε και υπηρετεί πιστά τον άνθρωπο στο δρόμο της ανάπτυξης. Πολυάριθμοι υδραυλικοί τροχοί, νερόμυλοι, δριστέλλες, υδροτριβεία, πριονιστήρια, κλωστοϋφαντουργεία και άλλοι μηχανισμοί υδροκίνησης συνεχίζουν ακόμη και σήμερα να χρησιμοποιούν τη δύναμη του νερού, συμβάλλοντας σημαντικά στην πρόοδο της τοπικής οικονομίας πολλών περιοχών, με απόλυτα φιλικό προς το περιβάλλον τρόπο.

Σε πολλά σημεία του ελληνικού χώρου κάποιες παραδοσιακές, αλλά και σύγχρονες εγκαταστάσεις Μικρών Υδροηλεκτρικών Έργων εξακολουθούν να αξιοποιούν την ενέργεια του νερού για την παραγωγή μηχανικού έργου αλλά κυρίως πλέον για την παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος
Μικρά Υδροηλεκτρικά Έργα
Η αξιοποίηση του μικρού υδροδυναμικού των χιλιάδων μικρών ή μεγαλύτερων υδατορρευμάτων και πηγών της ορεινής Ελλάδος περνά από την υλοποίηση αποκεντρωμένων, αναπτυξιακών μικρών υδροηλεκτρικών σταθμών πολλαπλής σκοπιμότητας, που μπορούν δηλαδή να λειτουργούν και για την ταυτόχρονη κάλυψη υδρευτικών, αρδευτικών και άλλων τοπικών αναγκών.
Οι πολύ υψηλοί βαθμοί απόδοσης των υδροστροβίλων, που μερικές φορές υπερβαίνουν και το 90%, και η πολύ μεγάλη διάρκεια ζωής των υδροηλεκτρικών έργων, που μπορεί να υπερβαίνει και τα 100 έτη, αποτελούν δύο χαρακτηριστικούς δείκτες για την ενεργειακή αποτελεσματικότητα και την τεχνολογική ωριμότητα των μικρών υδροηλεκτρικών σταθμών.
Τα μικρά υδροηλεκτρικά έργα παρουσιάζουν σημαντικά πλεονεκτήματα όπως είναι η δυνατότητα άμεσης σύνδεσης - απόζευξης στο δίκτυο, ή η αυτόνομη λειτουργία τους, η αξιοπιστία τους, η παραγωγή ενέργειας αρίστης ποιότητας χωρίς διακυμάνσεις, η άριστη διαχρονική συμπεριφορά τους, η μεγάλη διάρκεια ζωής, ο προβλέψιμος χρόνος απόσβεσης των αναγκαίων επενδύσεων που οφείλεται στο πολύ χαμηλό κόστος συντήρησης και λειτουργίας και στην ανυπαρξία κόστους πρώτης ύλης, η φιλικότητα προς το περιβάλλον με τις μηδενικές εκπομπές ρύπων και τις περιορισμένες περιβαλλοντικές επιπτώσεις, η ταυτόχρονη ικανοποίηση και άλλων αναγκών χρήσης νερού (ύδρευσης, άρδευσης, κλπ.), η δυνατότητα παρεμβολής τους σε υπάρχουσες υδραυλικές εγκαταστάσεις, κ.α.
Εξ' ορισμού, ένας μικρός υδροηλεκτρικός σταθμός αποτελεί ένα έργο απόλυτα συμβατό με το περιβάλλον, που μπορεί να συμβάλει ακόμη και στη δημιουργία νέων υδροβιοτόπων μικρής κλίμακας στα ανάντη των μικρών Ταμιευτήρων. Το σύνολο των επί μέρους συνιστωσών του έργου μπορεί να ενταχθεί αισθητικά και λειτουργικά στα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος, αξιοποιώντας τα τοπικά υλικά με παραδοσιακό τρόπο και αναβαθμίζοντας το γύρω χώρο. (http://imarinakis.webs.com/hydraulic_energy.htm)


16η συνάντηση

Μιλήσαμε για την άρδευση
Το έργο της εκτροπής ξεκίνησε ως αρδευτικό έργο τη δεκαετία του ΄80. Σήμερα προτείνονται τρόποι ήπιας μορφής για την εξασφάλιση υδατικών πόρων για τον κάμπο. Όπως είναι η άμεση καταγραφή και κατάργηση όλων των παράνομων γεωτρήσεων, η κατασκευή πολλών μικρών ταμιευτήρων στα γύρω ορεινά, ο τεχνητός εμπλουτισμός των υπόγειων υδροφορέων, ο δραστικός περιορισμός των εξαιρετικά υδροβόρων καλλιεργειών όπως το μπαμπάκι, που έτσι κι αλλιώς είναι βέβαιο ότι, έστω και περιορισμένα τώρα, δεν θα επιδοτούνται εις το διηνεκές. Ακόμη, η εφαρμογή μεθόδων άρδευσης υψηλής απόδοσης που εξασφαλίζουν ταυτόχρονα σημαντική εξοικονόμηση νερού και ηλεκτρικής ενέργειας, όπως τα στάγδην συστήματα, η χρησιμοποίηση αστικών λυμάτων έπειτα από επεξεργασία κ.ο.κ. Εναλλακτικές λύσεις υπάρχουν πολλές». (Σπύρος Γιακουμάκης, καθηγητής ΕΜΠ)

Γεωτρήσεις
«Eίμαστε η μόνη χώρα στην Eυρώπη και από τις ελάχιστες στον προηγμένο κόσμο που δεν έχουμε σε θεσμικό και νομικό επίπεδο περιμετρικές ζώνες προστασίας των υδροληψιών», Oπως σημειώνει ο πρόεδρος της Eλληνικής Eπιτροπής Yδρογεωλογίας και καθηγητής Πανεπιστημίου κ. Γ. Στουρνάρας. «Στα άλλα κράτη, κάθε πηγή ή γεώτρηση από την οποία πίνει νερό ο κόσμος ή εμφιαλώνεται νερό, εμπίπτει σε ζώνη για την προστασία της ποιότητας και της ποσότητας του νερού. Δεν ξέρουμε πόσες γεωτρήσεις έχουμε. O αριθμός των γεωτρήσεων -σε όσες περιοχές στάθηκε δυνατόν να προσδιοριστεί- αποκαλύπτει την έκταση του προβλήματος. Mόνο στο κομμάτι του θεσσαλικού κάμπου που ανήκει διοικητικά στον νομό Λαρίσης έχουν καταμετρηθεί 13.000 γεωτρήσεις. Oι καλά γνωρίζοντες προσθέτουν ότι σε κάθε επίσημο αριθμό νομίμων γεωτρήσεων θα πρέπει να προσθέσουμε ένα επιπλέον 40% παρανόμων.
Eξάντληση των υπογείων υδάτων και υφαλμύρωσή τους
Οι υπάρχουσες γεωτρήσεις είναι 31% περισσότερες από αυτές που το δυναμικό του υπεδαφικού νερού επιτρέπει. Η παρανομία συνδέεται με τους συνεχώς αυξανόμενους περιορισμούς αλλά και με τις προϋποθέσεις έκδοσης αδειών (μελέτες και κόστος).Μεγάλες υπερβάσεις σε αριθμό γεωτρήσεων, σε σχέση με αυτές που μπορεί να αντέξει η περιοχή, έχουν γίνει στη Θεσσαλία με 320% περισσότερες γεωτρήσεις, στην Αττική με 260%, στην Πελοπόννησο και στα νησιά του Αιγαίου με 200%. Στη Θεσσαλία, παρότι δεν αυξήθηκε η αρδευόμενη έκταση μεταξύ 1998-2004, η υπεδαφική υδροφορία έχει πέσει σημαντικά εξαιτίας της μακροχρόνιας υπερεκμετάλλευσης.
Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για το πότισμα οδηγούν σε απώλεια ακόμα και του 70% της ποσότητας του νερού, με τη χρήση χωμάτινων καναλιών και «κανονιών», ενώ η «στάγδην άρδευση» και άλλα συστήματα ορθολογικής διαχείρισης του νερού δεν εφαρμόζονται συστηματικά.
Πριν από μερικές δεκαετίες, το κράτος χρηματοδοτούσε τους αγρότες για να ανοίξουν γεωτρήσεις. Σήμερα, το κράτος θα πρέπει να ελέγξει τους πολίτες προκειμένου να μην ανοίγουν γεωτρήσεις για «ψύλλου πήδημα» υπεραντλώντας και εξαντλώντας, τα υπόγεια νερά με άμεση συνέπεια την υφαλμύρωση, τη ρύπανση και την υποβάθμισή τους. Oι σοβαρές συνέπειες της ανεξέλεγκτης λήψης νερού από επίσης ανεξέλεγκτο αριθμό γεωτρήσεων έχουν διαπιστωθεί σε πολλές περιοχές της Eλλάδας. Kαμία ουσιαστική πολιτική ελέγχου των γεωτρήσεων δεν έχει υλοποιηθεί μέχρι τώρα. H έκδοση αδειών έχει πολύ συχνά τη μορφή τοπικών -πολιτικών ή φιλικών- «ρουσφετιών». Oι αρμόδιες περιφερειακές υπηρεσίες δεν προλαβαίνουν να κάνουν ελέγχους διότι είναι υποστελεχωμένες, ή αποφεύγουν να κάνουν ελέγχους είτε για να μη θίξουν συμφέροντα είτε διότι εάν προβούν σε ελέγχους θα πρέπει να κλείσουν χιλιάδες γεωτρήσεις και ουδείς διακινδυνεύει τη «λαϊκή οργή»... (Mαρίας Δεληθανάση)

Ένα από τα μεγαλύτερα μειονεκτήματα της εκτροπής του Αχελώου είναι ότι δεν έχουν σχεδιαστεί τα αρδευτικά δίκτυα. Υπολογίζεται ότι τα έργα της εκτροπής μαζί με τα αρδευτικά δίκτυα θα ξεπεράσουν το 1 δις ευρώ (σύμφωνα με τους υποστηρικτές του έργου, γιατί οι περιβαλλοντικές οργανώσεις κάνουν λόγο για 3 δις). Αν μάλιστα συνυπολογιστεί το γεγονός ότι η ΕΕ δεν συγχρηματοδοτεί το έργο γιατί έχει αμφισβητηθεί η νομιμότητά του, ενώ παράλληλα υπάρχουν τοπικά αρδευτικά έργα που συγχρηματοδοτούνται με ποσοστό 1:4, τότε η απώλεια χρημάτων σε περίπτωση αστοχίας του έργου μπορεί να φτάσει τα 4 δις ευρώ. Αναφέρεται το παράδειγμα της λίμνης του Σμοκόβου που τα νερά της εξατμίζονται αναξιοποίητα από την έλλειψη αρδευτικών δικτύων. Έτσι το αποτέλεσμα θα είναι ένα τμήμα του Αχελώου να χύνεται στις εκβολές του Πηνειού αντί να χύνεται στο δικό του Δέλτα στο Μεσολόγγι.
Παραμένει ασαφές τι επιδιώκεται με τη «μικρή εκτροπή» χωρίς αρδευτικό δίκτυο. Αν δηλ. ποσότητες υδάτων του Αχελώου, που «πλεονάζουν» και χύνονται στη θάλασσα χρησιμοποιηθούν για «μετάγγιση» στον Πηνειό, πάλι στη θάλασσα δεν καταλήγουν;
Το 71% της απορροής του Πηνειού και το 88% της Κάρλας (σύνολο 2,2 δις μ3/έτος) ρέει προς τη θάλασσα κατά τη χειμερινή περίοδο (μελέτη Morgan Grenfel, σελ.51, 1988).
Σύμφωνα με τον περιβαντολόγο Ζήση Αργυρόπουλο «η ανάπτυξη θα πρέπει να σχεδιάζεται με αυτά που έχουμε και όχι με αυτά που θα θέλαμε να έχουμε».

17η συνάντηση



Παρουσιάστηκαν συνεντεύξεις από ένα χωριό του Θεσσαλικού κάμπου, τα Νάματα
Στο καφενείο του χωριού Νάματα, οι κάτοικοι λένε ότι κανένα από τα μεγάλα προβλήματα των αγροτών δε θα λύσει η εκτροπή του Αχελώου, «είναι ένα παραμύθι των πολιτικών, κανείς δεν το πιστεύει πλέον. Εμείς έχουμε φτιάξει τον ταμιευτήρα που καλύπτει τις ανάγκες του χωριού και μάλιστα δίνουμε νερό και στα διπλανά χωριά»
«Το μεγαλύτερο έξοδο για τους αγρότες είναι το πετρέλαιο. Το μεγαλύτερο πρόβλημα για τους αγρότες δεν είναι το νερό είναι το ερώτημα τι θα καλλιεργήσουμε και που θα το πουλήσουμε»Ουσιαστικό ρόλο στην προστασία του περιβάλλοντος σε μια περιοχή, παίζει το ακολουθούμενο σύστημα εκμετάλλευσης και όχι η έλλειψη νερού. Στη Θεσσαλία καλλιεργούνται σήμερα, σιτηρά σε ποσοστό 41%, βαμβάκια σε ποσοστό 37%, και όλες οι άλλες καλλιέργειες (κτηνοτροφικά φυτά, κηπευτικά, οπωροφόρα κ.λπ.) καλύπτουν το υπόλοιπο 22%. Κύριο αίτιο στη μονοκαλλιέργεια και στην καταλυτική κυριαρχία του βαμβακιού αποτελούν οι χορηγούμενες υψηλές επιδοτήσεις στο προϊόν αυτό, σε σχέση με τα λοιπά αγροτικά προϊόντα, με την καλλιέργειά του, ως πλέον συμφέρουσα, να αποτελεί μονόδρομο για τους αγρότες της Θεσσαλίας αλλά και της λοιπής χώρας, και αυτό είναι εύλογο. Εξαιτίας της ακολουθούμενης πολιτικής αυτής για το βαμβάκι, δεν τηρούνται από πλευράς αγροτών οι κανόνες της ορθής γεωργικής πρακτικής και να έχει εγκαταλειφθεί πλήρως η αμειψισπορά (εναλλαγή) των καλλιεργειών. Η λανθασμένη αυτή πολιτική, οδήγησε στην απόπλυση και τη σκελετοποίηση των εδαφών από τις υπεραρδεύσεις, στην παντελή έλλειψη οργανικής ουσίας και στη μείωση της γονιμότητάς τους. Συνέπεια τούτων είναι να απαιτούνται διαρκώς και νέες αυξημένες εισροές από αγροχημικά (λιπάσματα, φυτοφάρμακα) και να γίνεται αλόγιστη χρήση τους, με αποτέλεσμα την αύξηση του κόστους παραγωγής, τη ρύπανση των υδάτινων αποδεκτών και τη μείωση της βιοποικιλότητας.

18η συνάντηση

Συζητήσαμε για τη ρύπανση των ποτάμιων οικοσυστημάτων, αλλά και την καταστροφή των υγροτόπων στη Θεσσαλία, όπως η Κάρλα και μικρότεροι υγρότοποι όπως η λίμνη Αργυροπουλίου.
Τα ποτάμια είναι δυναμικά οικοσυστήματα που μαζί με τους παραποτάμους αποτελούν ένα ενιαίο σύνολο. Μαζί με τις σημαντικές ποσότητες νερού τις οποίες μεταφέρουν οριζόντια και σταθερά, μεταφέρουν διαλυμένες ουσίες, φυσικής ή ανθρωπογενούς προέλευσης. Η μετακινούμενη μάζα υπόκειται συνεχώς σε χημικές, βιολογικές και φυσικές αλλαγές που επηρεάζουν σημαντικά τα δεδομένα μιας περιοχής. Η σταθερότητα του ποτάμιου οικοσυστήματος και η κατάσταση των υδάτων του σε κάθε σημείο είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης πολλών παραγόντων, όπως είναι οι συνθήκες του περιβάλλοντος – εδαφολογικές, ατμοσφαιρικές, κλιματολογικές - αλλά και οι ανθρώπινες επιδράσεις (Bricker & Jones 1995), οι οποίες συχνά προκαλούν ρύπανση.

Ρύπανση ανθρωπογενούς προέλευσης ορίζεται κάθε άμεση ή έμμεση εισαγωγή ουσιών, η οποία μπορεί να:
- να έχει βλαπτική επίδραση στους ζωντανούς οργανισμούς
- να είναι επικίνδυνη για την ανθρώπινη υγεία
- να παρεμποδίζει ή να υποβιβάζει τις ποικίλες χρήσεις των υδάτων του ποταμού (π.χ. αλιεία, ψυχαγωγία)
- να αλλοιώνει την ποιότητα του νερού
Ένας κύριος παράγοντας ρύπανσης και υποβάθμισης των ποτάμιων οικοσυστημάτων είναι η χρήση χημικών λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων στη γεωργία. Αυτού του είδους η ρύπανση από τις γεωργικές χρήσεις αναγνωρίζεται παγκοσμίως ότι αποτελεί ένα σημαντικό ποσοστό της ολικής ρύπανσης των φυσικών υδατορεμάτων. Η γεωργική ρύπανση είναι μια διάχυτη ρύπανση και οφείλεται κυρίως στις αζωτούχες και φωσφορικές ενώσεις που προέρχονται από τα λιπάσματα, στα διάφορα φυτοφάρμακα, στις οργανικές ύλες από τις κοπριές, αλλά και στα εντομοκτόνα που είναι ποικίλα και παρουσιάζουν αυξημένη τοξικότητα. Ένα παράδειγμα τέτοιας ρύπανσης συναντούμε στη Θεσσαλία και συγκεκριμένα στη λεκάνη απορροής του Πηνειού ποταμού στην οποία η γεωργική καλλιέργεια είναι εντατική και χρησιμοποιούνται μεγάλες ποσότητες λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων (Μπέλλος 2004). Τα τελευταία χρόνια γίνεται λόγος ιδιαίτερα για τα νιτρικά λιπάσματα διότι χρησιμοποιούνται πολύ μεγαλύτερες ποσότητες από αυτές που μπορούν να απορροφήσουν οι γεωργικές καλλιέργειες. Η ρύπανση που δέχεται ο Πηνειός ποταμός καταλήγει τελικά στον Θερμαϊκό κόλπο.
Άλλες πηγές ρύπανσης αποτελούν οι διάφορες βιομηχανίες ή βιοτεχνίες. Αυτού του είδους η ρύπανση λέγεται σημειακή ρύπανση. Τα νερά του ποταμού Πηνειού ρυπαίνονται από τα λύματα των πόλεων Τρικάλων και Λάρισας, από τα σφαγεία, τα ελαιοπιεστήρια και τις βιομηχανίες όπως για παράδειγμα αυτές που παράγουν ζάχαρη (Μπέλλος 2004).


ΥΓΡΟΒΙΟΤΟΠΟΙ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ
Επί δεκαετίες οι αποξηράνσεις αποτελούσαν για την Θεσσαλία αυτοσκοπό και γίνονταν χωρίς κανένα μέτρο. Έτσι λίμνες όπως Νεζερός, Ξυνιάς, Νεσσωνίδα, Κάρλα καθώς και πολλοί βαλτότοποι (για τους αδαείς άχρηστοι), αποξηράνθηκαν με την δικαιολογία αφ' ενός μεν της ανεύρεσης γεωργικής γης για τους ακτήμονες ημετέρους, αφ' ετέρου δε της καταπολέμησης της ελονοσίας. Η ελονοσία μπορεί ν' αποτελούσε δικαιολογία για τα προπολεμικά χρόνια, αλλά κατά κανένα τρόπο δεν μπορεί ν' αποτελέσει δικαιολογία για την αποξήρανση της Κάρλας, που έγινε το 1964.
Οι χωρίς μέτρο παρεμβάσεις αυτές, είχαν σαν συνέπεια να χαθούν πολύτιμα αποθέματα επιφανειακών νερών που θα χρησίμευαν τόσο για την άρδευση σημαντικών εκτάσεων, όσο και για τον εμπλουτισμό του υδροφόρου ορίζοντα της Θεσσαλίας. Αποτέλεσμα; οι γεωτρήσεις που παλιότερα εύρισκαν νερό στα 30μ, φτάνουν σήμερα σε πολύ μεγάλο βάθος, ενώ παράλληλα αυξήθηκε η συχνότητα των ακραίων κλιματολογικών φαινομένων.
Περιβαλλοντικά προβλήματα του θεσσαλικού κάμπου
Η υπερεκμετάλλευση της γης, η αποδάσωση, η υπερβολική άρδευση, η κατασπατάληση του νερού με τη χρήση λανθασμένων μεθόδων, οι παράνομες γεωτρήσεις, η απουσία μετρήσεων, η υπερβολική χρήση φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων, είναι τα βασικά αίτια που οδήγησαν το θεσσαλικό κάμπο σε φαινόμενα ερημοποίησης και ρύπανσης. Το ερώτημα είναι για όλα αυτά φταίει η φύση που έστειλε τον Αχελώο να χύνεται σε μια άλλη θάλασσα; Ή μήπως θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε τις πηγές της ρύπανσης και της ερημοποίησης που είναι αποτέλεσμα ανθρώπινων πρακτικών;
Ο περιβαλλοντολόγος Ζήσης Αργυρόπουλος μιλώντας για την ερημοποίηση της θεσσαλικής γης.

Για να μελετήσουμε καλύτερα το ζήτημα ασχοληθήκαμε με το παράδειγμα ενός μικρού υγροβιότοπου τη λίμνη του Αργυροπουλίου, γνωστή και ως «Μάτι Τυρνάβου». Με αποσπάσματα από εφημερίδες, συνεντεύξεις κατοίκων και επιτόπια έρευνα προέκυψαν σημαντικές διαπιστώσεις. Η λίμνη το καλοκαίρι του 1990, αποξηράνθηκε σχεδόν ολοκληρωτικά, καθώς «δεν έφταναν τα νερά για ποτίσματα», άνοιξε ο μικρός υδατοφράκτης και η λίμνη άδειασε εντελώς, εξαφανίζοντας κάθε ίχνος ζωής. Φυσικά ούτε οι αγροτικές καλλιέργειες σώθηκαν από δυο μέρες επιπλέον ποτίσματος και οι ευθύνες για τη καταστροφή ποτέ δεν καταλογίστηκαν σε κανένα.
Στη κοινότητα Αργυροπουλίου υπήρχε αλιευτικός συνεταιρισμός που έκανε εξαγωγή καραβίδων στο εξωτερικό

Τα προβλήματα που εντοπίστηκαν μέσα από τη μελέτη περίπτωσης της λίμνης Αργυροπουλίου είναι κυρίως
- τα φυτοφάρμακα
-  τα λιπάσματα
-  Οι παράνομες ή ανεξέλεγκτες γεωτρήσεις και η τεράστια σπατάλη νερού στο πότισμα


19η Συνάντηση

Συζητήσαμε για τις κοινωνικές επιπτώσεις της εκτροπής του Αχελώου, και κυρίως για το ζήτημα της μετεγκατάστασης του οικισμού της Μεσοχώρας.
Το έργο της εκτροπής προϋπέθετε τη καταστροφή δύο χωριών (Μεσοχώρα, Αρματωλικό) και πολλών οικισμών (Φορτώσι, Μηλέϊκα, Λεφέικα, Τούρνος, Καψάλι, Μιγγαίικα κλπ). Ειδικά για τους παραποτάμιους οικισμούς, κατακλύζονται οι πλέον εύφορες γεωργικές εκτάσεις που αποτελούν τον κύριο πόρο εισοδήματος των κατοίκων. Δεν υπήρξε η απαραίτητη κοινωνική διαβούλευση, και δεν υλοποιήθηκαν τα έργα υποδομής για τη μετεγκατάσταση του χωριού με αποτέλεσμα να υπάρξει σκληρή αντιπαράθεση με τους κατοίκους των τοπικών κοινωνιών. Ένα επίσης τεράστιο ζήτημα που προέκυψε είναι το ζήτημα της ιδιοκτησίας των υδάτων. Η εκτροπή μιας τεράστιας ποσότητας νερού από την Αιτωλοακαρνανία προς τη Θεσσαλία ξεσήκωσε τους Αιτωλοακαρνάνες και δίχασε για πολλά χρόνια την ελληνική κοινωνία.
Μεσοχώρα
Η Μεσοχώρα ιστορικό κεφαλοχώρι της Πίνδου με παρουσία αιώνων στην περιοχή και σημαντική κοινωνική και οικονομική ζωή στην πρόσφατη ιστορία της ορεινής Ελλάδας κινδυνεύει να χαθεί κάτω από μια τεχνητή λίμνη. Μαζί της εξαφανίζονται εύπορα παραποτάμια χωράφια, δάση με αιωνόβια πλατάνια, και χιλιάδες άλλα δέντρα, ιστορικά μνημεία, γέφυρες τοξωτές, εκκλησίες, παραποτάμια είδη της τοπικής χλωρίδας και πανίδας, αλλάζει όλο το οικοσύστημα της περιοχής , γκρεμίζονται περίπου 400 κύρια και βοηθητικά σπίτια, ξεριζώνονται άνθρωποι που για αιώνες έζησαν αρμονικά με το ποτάμι.
Η ΔΕΗ στο παρελθόν έχει μετατοπίσει ολόκληρους πληθυσμούς, όπως για παράδειγμα στη λίμνη του Μόρνου το χωριό Κάλλιο αναδύεται σε περιόδους ξηρασίας. Οι μαθητές παρακολούθησαν πρωτογενές ακατέργαστο υλικό αρκετών ωρών με συνεντεύξεις κατοίκων της Μεσοχώρας από ντοκιμαντέρ για την εκτροπή του Αχελώου και παρουσίασαν στη τάξη επιλεγμένα αποσπάσματα.
Στο Φορτώσι, έναν οικισμό δίπλα στο ποτάμι, πολύ κοντά στη Μεσοχώρα, ένα ηλικιωμένο ζευγάρι υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει το σπίτι του που απαλλοτριώνεται, και έχτισαν καινούργιο σπίτι λίγο πάνω από το όριο της κατακλυζόμενης περιοχής στη Μεσοχώρα. Μετά από 25 χρόνια τους ανακοινώνεται ότι και το καινούργιο τους σπίτι θα πρέπει να απαλλοτριωθεί. Σήμερα έχουν δύο σπίτια, αλλά αν γίνει το φράγμα θα μείνουν άστεγοι.
Ο Σ. Κόκαλης τονίζει: «το χωριό είναι σε ομηρία. Έγιναν πρώτα τα έργα και μετά από 30 χρόνια έρχονται ακόμα από τη ΔΕΗ και κοιτάνε αν το έδαφος είναι σαθρό ή όχι, οι μελέτες έπρεπε να γίνουν πριν από το έργο. Η πρώτη μελέτη Παρασκευοπούλου όριζε να γίνει έργο συνάμα και οικισμός. Το έργο τέλειωσε αλλά για τον οικισμό δε λένε κουβέντα». Η κυρία Βάγια δηλώνει αποφασισμένη να μην εγκαταλείψει το σπίτι της. «χώρισαν το χωριό στα δύο. Κάποιοι συμφωνούν να γίνει το φράγμα, γιατί δεν είναι μόνιμοι κάτοικοι, είχαν ένα χωράφι παραμελημένο ή ένα σπίτι ερειπωμένο και αποφάσισαν να πάρουν τα λεφτά της απαλλοτρίωσης. Η πολιτεία δίχασε το χωριό. Αν έκαναν ένα καινούργιο χωριό, με δρόμους πλατείες, κανένας δε θα έφερνε αντίρρηση, αλλά όχι να με βάλουν μέσα σε κοντέινερ ή να με κλείσουν σε ένα διαμέρισμα στα Τρίκαλα … εδώ έχω τα πάντα, την αυλή μου, τα ζώα μου, τη ρίγανη, τον καθαρό αέρα»
Το σπίτι της κυρίας Νίκης Οικονόμου είναι στα «πνιγμένα». Έτσι ονομάζουν οι κάτοικοι της περιοχής τα σπίτια, τα δέντρα, τους δρόμους, την εκκλησία που είναι κάτω από τη πλατεία του χωριού. Η κυρία Νίκη Οικονόμου είναι πρόεδρος του Συνδέσμου Κατακλυζομένων Μεσοχώρας.

Σύμφωνα με το σύνδεσμο κατακλυζομένων:
«Τις δεκαετίες 1960 και 1970 η ΔΕΗ κάνει έρευνες στο χωριό για την κατασκευή υδροηλεκτρικού φράγματος και εργοστασίου . Διαλέγει το πιο στενό και πιο όμορφο σημείο του Αχελώου, υλοποιώντας μια ιδέα για την εκτροπή του Αχελώου που υπήρχε από το 1925. Το 1986 η ΔΕΗ επικαλούμενη το-εθνικό συμφέρον- ξεκινάει την κατασκευή του φράγματος για τη λειτουργία υδροηλεκτρικού εργοστασίου χωρίς καμμιά συμφωνία κράτους –κατοίκων . Εξαφανίζει χιλιάδες αιωνόβια πλατάνια και τα πιο εύφορα παραποτάμια χωράφια, ισοπεδώνει καταπράσινα βουνά , καταστρέφει το ποτάμι και γεμίζει τον τόπο με μπάζα. Με τα έργα εξαφανίζεται η περίφημη πέστροφα του Αχελώου , τα χέλια και οι σταυραετοί. Αργότερα γίνεται αντιληπτό πως το φράγμα της Μεσοχώρας αποτελεί μέρος των έργων εκτροπής του Αχελώου στο Θεσσαλικό κάμπο σαν έργο άρδευσης, μαζί με το άλλο φράγμα της Συκιάς και πως θα πνίξει το μισό και πλέον χωριό , στο υψομετρικό όριο 785 μέτρα , στην πλατεία ,στο κέντρο του χωριού.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, στην αρχή χρηματοδοτεί το έργο, αλλά στη συνέχεια σταματά να το κάνει αφού αυτό είναι έργο άρδευσης.
Το 1988 ιδρύεται ο Σύνδεσμος Κατακλυζομένων Μεσοχώρας και μέχρι σήμερα έδωσε σκληρούς αγώνες με το κράτος , τη ΔΕΗ και τις εταιρείες . Στις 30-5-1990 400 με συνεχή παρουσία των ΜΑΤ εκτρέπουν το ποτάμι από τη φυσική του κοίτη για την κατασκευή του φράγματος και συγκρούονται με τους κατοίκους. Ακολουθεί αντίσταση των κατοίκων με καταλήψεις εργοταξίων, οδοφράγματα, δίκες και διαδηλώσεις.

Η αναγκαστική απαλλοτρίωση του 1993 δεν εφαρμόστηκε λόγω της αντίστασης των κατοίκων . Το 1994 το Συμβούλιο Επικρατείας βγάζει ακυρωτική απόφαση για το έργο , η ΔΕΗ όμως συνεχίζει και ολοκληρώνει παράνομα το φράγμα το καλοκαίρι του 1995. Το 1995 Νέα συνολική μελέτη Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, το 2000 νέα ακυρωτική απόφαση του Συμβουλίου Επικρατείας, το 2002 νέα συνολική Μελέτη και η συνέχεια θα δοθεί τον Ιούνιο του 2004 ξανά στο δικαστήριο.
Τέλος από το 2002 ισχύει ξανά αναγκαστική απαλλοτρίωση , με νόμο αυτή τη φορά που μπήκε στο πακέτο της Ολυμπιάδας, γίνεται κτηματογράφηση και εκκρεμεί δίκη και γι αυτό το νόμο».
Αισθητική αξία του ποταμού

Η αλλοίωση του τοπίου από τα έργα είναι εμφανής, και επηρεάζει τους ανθρώπους που κατοικούν στη περιοχή, αλλά και την οικονομική τους δραστηριότητα στον τομέα του τουρισμού που επίσης βρίσκεται σε ομηρία εδώ και 30 χρόνια
Τα καλοκαίρια το ποτάμι σφύζει από ζωή, οι νέοι της Μεσοχώρας κατεβαίνουν για μπάνιο και βουτιές στο ποτάμι, αποδεικνύοντας τις δυνατότητες που υπάρχουν ήδη για τουριστική ανάπτυξη. Η ανυπαρξία υποδομών και αξιοποίησης της περιοχής, ή του ποτάμιου τουρισμού οφείλεται σύμφωνα με τους κατοίκους στην ομηρία της περιοχής τους εδώ και 30 χρόνια, καθώς ούτε το φράγμα γίνεται, ούτε επιτρέπεται στους κατοίκους να κατοικήσουν στα σπίτια τους και να επενδύσουν στη περιοχή. Επιπλέον οι κάτοικοι διαμαρτύρονται ότι το μεγαλύτερο μέρος των απαλλοτριώσεων δε γίνεται γιατί θα κατακλυστεί το χωριό αλλά για να δοθεί η περιοχή για ‘αξιοποίηση’ σε μεγάλες επιχειρήσεις.

20η Συνάντηση

Συζητήσαμε για τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις στο Δέλτα του Αχελώου (λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου)
Πέντε γνωστές περιβαλλοντικές οργανώσεις εναντιώθηκαν στο έργο της εκτροπής του Αχελώου: WWF Ελλάς, Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, Ελληνική Εταιρεία Προστασίας της Φύσης, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία και Δίκτυο Μεσόγειος SOS
Αν οι μελέτες μιλάνε για σημαντικές επιπτώσεις στο δέλτα του ποταμού με βάση ποσότητες νερού πολύ μεγαλύτερες απ' ότι πραγματικά θα φτάνουν σ' αυτό, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς την ολοσχερή καταστροφή που θα επέλθει από τις πραγματικά μικρότερες ποσότητες, τόσο στον υγροβιότοπο του δέλτα, όσο και στην λιμνοθάλασσα του Μεσολογγίου. Η λιμνοθάλασσα, λόγω παντελούς ελλείψεως γλυκού νερού κατά τους καλοκαιρινούς μήνες και των μεγάλων εξατμίσεων κατά την ίδια περίοδο, θα μετατραπεί σε μια απέραντη αλυκή και θα γίνει ακατάλληλη για την επιβίωση κάθε οργανισμού.
Μέσα σ’ αυτές δεν λαμβάνεται καμία πρόνοια για την διατήρηση κάποιας ισορροπίας στις εκβολές του Αχελώου, αφού πουθενά δεν αναφέρεται η διατήρηση μιας ελάχιστης αλλ’ επαρκούς ποσότητας νερού καθ' όλη την διάρκεια του χρόνου, για την διατήρηση της οικολογικής ισορροπίας, κάτι που προβλέπει σαφώς ο νόμος 1739/87 ο οποίος και παραγνωρίζεται εντελώς.(Άρθρο 11, παρ. 1, 6 & 7).
Σπουδαίες πηγές του δέλτα όπως αυτές της Λάμπρας, από τις οποίες αρδεύονται 18.000 στρέμματα, θα υποστούν σημαντική μείωση των νερών τους ή και θα στερέψουν (όπως αφήνει να εννοηθεί και η ΜΠΕ Μελέτη-Περιβαλλοντικών -Επιπτώσεων), ενώ το θαλασσινό νερό θα εισβάλλει σε απροσδιόριστο βάθος μέσα στις ήδη καλλιεργούμενες και πολύ εύφορες περιοχές του Λεσινίου, της Κατοχής και του Νεοχωρίου καθιστώντας αυτές, σε μεγάλο βαθμό, ακατάλληλες για κάθε είδους καλλιέργεια.
Δεν είναι μόνο ο υγροβιότοπος του δέλτα του Αχελώου για τον οποίο δεν λαμβάνεται καμία μέριμνα, είναι και οι περιοχές του άνω Αχελώου στην Πίνδο, όπου περιπτώσεις κραυγαλέες σαν αυτές της κοινότητας Μεσοχώρας που θα μπορούσε να διασωθεί με μικρή μείωση του ύψους του φράγματος περίπου 30μ. (Στέλ. Μαγειρίας, Καθημερινή 22/12/91) και μάλιστα χωρίς απώλεια ενέργειας, και με μικρότερο κόστος αποζημιώσεων για την ΔΕΗ.


21η Συνάντηση
Παρουσιάστηκαν και συζητήθηκαν αποσπάσματα ταινιών, λογοτεχνικών κειμένων και λαογραφικών αναφορών στον Αχελώο και τα οικοσυστήματα των ποταμών.
Έγινε προβολή της ταινίας «ο Ηρακλής, ο Αχελώος και η Γιαγιά μου»
Ο Δημήτρης Κουτσιαμπασάκος, είναι ο σκηνοθέτης της βιογραφικής αυτής ταινίας που αναφέρεται στο θέμα της εκτροπής του Αχελώου: Η Δήμητρα Κουτσιαμπασάκου είναι 88 χρονών και ζει μόνη στο χωριό του Αρματωλικού στην οροσειρά της Πίνδου στις όχθες του αρχαίου ποταμού Αχελώου, ο οποίος πήρε το όνομα του από τον θεό του ποταμού, που είχε την ικανότητα να μεταμορφώνεται σε πολλά πρόσωπα και ο οποίος πάλεψε με τον Ηρακλή για χάρη μιας γυναίκας. Το σπίτι της Δήμητρας είναι κοντά στη περιοχή, όπου χτίζεται ένα μεγάλο φράγμα και βρίσκεται ακριβώς στο μέσο της περιοχής, η οποία θα μετατραπεί σε λίμνη, αφού πρώτα ολοκληρωθεί η κατασκευή. Από ένα περίεργο παιχνίδι της μοίρας τα υλικά που χρησιμοποιούνται στην κατασκευή του φράγματος παράγονται από μία εταιρεία τσιμέντων ονόματι Ηρακλής...έτσι, λοιπόν, δημιουργείται η εντύπωση ότι η παλιά διαμάχη μεταξύ Αχελώου και Ηρακλή εξακολουθεί να υφίσταται ως σήμερα.!

Ο σκηνοθέτης ο οποίος κατάγεται από την περιοχή και αρχικά συμφωνούσε με το έργο της εκτροπής «για το κοινό καλό», «για να ποτιστεί ο κάμπος», σήμερα θεωρεί ότι τόσο οι αγρότες όσο και οι κάτοικοι στα χωριά και τις κοινότητες του Αχελώου εξαπατήθηκαν συστηματικά και το έργο πρέπει να σταματήσει.
Προβολή αποσπασμάτων από τη ταινία DamAge (εποχή των φραγμάτων) και αποσπάσματα από το βιβλίο της Arudhati Roy «η αξία της ζωής»
Το ντοκιμαντέρ «εποχή των φραγμάτων» (DAM/AGE) ακολουθεί τη τολμηρή καμπάνια της συγγραφέα Arundhati Roy's ενάντια στο φράγμα Narmada στην Ινδία, το οποίο θα εκτοπίσει περίπου ένα εκατομμύριο ανθρώπους. Η συγγραφέας του «ο Θεός των Μικρών Πραγμάτων», που κέρδισε το περίφημο Booker Prize το 1998, η Arudhati Roy έχει επίσης εκδώσει το «η αξία της ζωής», ένα βιβλίο με δύο δοκίμια που ασκούν κριτική στα τεράστια φράγματα και αρδευτικά σχέδια της Ινδίας, όπως και στις πυρηνικές της δοκιμές. Το περιβάλλον επιχειρηματολογεί δεν είναι θέμα μόνο των ειδικών και μας αφορά όλους.

Το μπλέξιμο της Αρουντάτι Ρόι με τις δικαστικές Αρχές ξεκίνησε στις αρχές του περασμένου χρόνου, όταν κατηγορήθηκε από μια ομάδα Ινδών δικηγόρων ότι επιχείρησε να τους... σκοτώσει. Η περίεργη αυτή μηνυση έγινε έπειτα από μια καθιστική διαμαρτυρία έξω από το Ανώτατο Δικαστήριο, όταν αυτό ενέκρινε την κατασκευή ενός γιγαντιαίου υδροηλεκτρικού φράγματος στην κοιλάδα Ναρμάντα της Δυτικής Ινδίας. Πρόκειται για ένα έργο με μεγάλες κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις το οποίο η Αρουντάτι Ρόι επέκρινε με μεγάλη οξύτητα και πρωτοστάτησε στις κινητοποιήσεις για την ματαίωσή του. Το δικαστήριο, αντί να ρίξει τη γελοία κατηγορία στον κάλαθο των αχρήστων, απαίτησε να προσέλθει η συγγραφέας για να δώσει εξηγήσεις. Εκείνη απάντησε με μια εμπρηστική γραπτή κατάθεση, κατηγορώντας το δικαστήριο ότι προσπαθούσε να «φιμώσει την κριτική» και να «εκφοβίσει όσους δεν συμφωνούσαν μαζί του».

Το πεντακάθαρο νερό που κυλά στα ρυάκια και στα ποτάμια

Μεταφέρει στο διάβα του και το αίμα των προγόνων μας.
Το μουρμουρητό του είναι η φωνή τους.
Θα κάνετε λοιπόν τη γη ο,τι θέλετε επειδή ο ερυθρόδερμος
Θα υπογράψει ένα κομμάτι χαρτί και θα το παραδώσει στο λευκό?
Τη στιγμή που δε μας ανήκει η δροσιά του αέρα και το άφρισμα του νερού
Γιατί επιμένετε να τα αγοράσετε?
Από την απάντηση του Ντουγάμι Σηάτλ - αρχηγού των Ινδιάνων στον Πρόεδρο των ΗΠΑ που ζητά να αγοράσει τη γη της φυλής του , το 1855


" Το μακρύ ποτάμι"

Φλέβα ουρανών και αρχαίων θεών
είναι το ποτάμι που φεύγει
Προχωράει μέσ' από αιώνες και εποχές
μέσ' από εκτάσεις πράσινες
και σχισμές μυθικές.
Σμίγει με τις σκοτεινές ρίζες των δένδρων,
χάνεται μέσα στ' άνθη,
στους καρπούς , στα φύλλα ,
μέσα στους κορμούς και στη ψυχή μου
και αγκαλιάζει όλα τα τοπία !....
....Τώρα το μακρύ ποτάμι κλαίει !
βλέπεις τις ρίζες να πεθαίνουν.
Τους βυθούς θολούς να κιτρινίζουν
και κόβεται στα δύο.....
...Μακρά νοσταλγία το κρυστάλλινο δάκρυ ,
μυνήματα στέλνει ,
σε αρχαίους και νέους θεούς
κι ο ήλιος μοσχοβολάει ακόμη ,
μέσ' από τα χλωμά κυπαρισσόπουλα .
Λ. Κουτσοχέρα


«Κάθε ποτάμι είναι στην ουσία η σύνοψη μιας ολόκληρης κοιλάδας. Δεν διαμορφώνει μόνο τη γη αλλά και τον πολιτισμό αυτής της κοιλάδας. Το να σκέφτεσαι το ποτάμι μόνο σαν νερό είναι σα να αγνοείς το σημαντικότερο κομμάτι του», γράφει ο Hall Borland στο βιβλίο του ‘Beyond Your Doorstep’.

Από τους προϊστορικούς χρόνους ο άνθρωπος αναγνώρισε την αξία των ποταμών για τη ζωή του και γι’ αυτό ανέπτυξε οικισμούς κοντά στις όχθες του και ανέπτυξε μεγάλους πολιτισμούς. Πολιτισμοί σαν της Μεσοποταμίας άνθησαν δίπλα σε ποταμούς. Στην Ελλάδα προϊστορικοί οικισμοί έχουν βρεθεί κατά μήκος του Πηνειού στον Θεσσαλικό κάμπο. Ο ποταμός παρείχε στον άνθρωπο εύκολη πρόσβαση στο νερό για διάφορες χρήσεις αλλά και ευκαιρίες για να εξασφαλίσει τη διατροφή του. Επίσης αξιοποίησε τις δυνατότητες που του προσφέρονταν για να μετακινήσει αγαθά. Σε περιπτώσεις συγκρούσεων ο ποταμός ήταν ένα φυσικό αμυντικό στοιχείο. Όταν άρχισε να καλλιεργεί τη γη διαπίστωσε ότι τα πλημμυρικά φαινόμενα δημιουργούσαν εύφορη γη για την καλλιέργεια διαφόρων προϊόντων. Δεν είναι τυχαίο ότι μεγάλες ή μικρές πόλεις έχουν αναπτυχθεί κατά μήκος ποταμών. Ας θυμηθούμε τον Τάμεση στο Λονδίνο, τον Σηκουάνα στο Παρίσι, τον Δούναβη στη Βουδαπέστη, στο Βελιγράδι και στη Βιέννη, τον Τίβερη στη Ρώμη ή τον Νείλο στην Αλεξάνδρεια.

22η συνάντηση 23η συνάντηση

Έγινε η σύνθεση και συγγραφή της εργασίας και η παραγωγή ενός DVD με το σύνολο των υλικών της εργασίαςΈγινε η τελική παρουσίαση και αξιολόγηση του προγράμματος.

Συζητώντας οι ομάδες μεταξύ τους αξιολογήσανε το επίπεδο της συμμετοχής τους ,την υπευθυνότητα, την ανάπτυξη των φιλικών τους σχέσεων και την απόκτηση παραπάνω γνώσεων ,για την περιοχή τους ,που θα τους βοηθήσει να την αγαπήσουν περισσότερο.

Οι μαθητές κατέληξαν ότι
- τα περιβαλλοντικά ζητήματα έχουν πολύ μεγάλο βαθμό συνθετότητας και πολυπλοκότητας,
- δεν επιδέχονται αποσπασματικές λύσεις.
- είναι αδύνατο να επιλυθούν χωρίς κοινωνική διαβούλευση και συμμετοχή των εμπλεκόμενων στα προβλήματα πληθυσμών.
- Το μεγαλύτερο πρόβλημα είναι η έμφαση στις πολιτικές και τοπικιστικές διαμάχες και όχι η από κοινού έρευνα για την αντιμετώπιση προβλημάτων
- Ένα περιβαλλοντικό πρόβλημα πρέπει να αντιμετωπίζεται στις αιτίες του και η λύση του δεν πρέπει να δημιουργεί νέα περιβαλλοντικά προβλήματα.
- Το περιβάλλον δεν είναι ιδιοκτησία μας που μπορούμε να το εξαντλήσουμε, το περιβάλλον «το κληρονομούμε από τα παιδιά μας» και οφείλουμε συνεπώς να κάνουμε βιώσιμη ανάπτυξη αξιοποιώντας και όχι εξαντλώντας τα μέσα και τις πηγές που διαθέτουμε και όχι αρπάζοντας τις πηγές των γειτόνων.


Εναλλακτικές προτάσεις για τη Θεσσαλία
Υπάρχουν ήδη από το 1966 οι μελέτες της Ελβετικής εταιρίας ELECTRO-WATT και το 1972 της Καναδικής SNC οι οποίες κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι είναι αντιοικονομική η εκτροπή του Αχελώου ποταμού και πρότειναν την αξιοποίηση των υδάτων του Πηνειού, των παραποτάμων του και των άλλων τοπικών υδάτων (λίμνη Κάρλας κ.λ.π).
Σύμφωνα με αυτή τη μελέτη από το διαθέσιμο και πρακτικώς εκμεταλλεύσιμο επιφανειακό υδατικό δυναμικό της λεκάνης απορροής του Πηνειού ποταμού, μπορούν να κατασκευαστούν οι κατωτέρω ταμιευτήρες, των οποίων η δυνατότητα απόληψης νερού σε εκατομμύρια κυβικά μέτρα το χρόνο είναι: Ενιπέα (Παλιοδερλί) 63, Μουζακίου - Πύλης 144, Κρύας Βρύσης 367, Θεόπετρας 20, Νεοχωρίου 24, Καλούδας 62, Παλαιομονάστηρου 30, Φράγματα (ρουφράκτες) Πηνειού 79, Σμοκόβου 144, Κάρλας 107, ήτοι σύνολο 1.219 εκατ. κ.μ. νερού.
Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, τα φράγματα στην Πύλη και στο Μαυρομάτι που βρίσκονται στις κοίτες των παραποτάμων του Πηνειού, Πορταϊκού και Πάμισσου αντίστοιχα και αναφέρονται σαν μέρος του έργου της εκτροπής, θα μπορούσαν να προχωρήσουν και χωρίς την εκτροπή και να αξιοποιηθούν έτσι τα νερά τους , όπως προχωράει ήδη το έργο του Σμοκόβου στον παραπόταμο του Πηνειού "Ονοχόνο" και πολύ σύντομα θα αρδεύει γεωργικές εκτάσεις στην Θεσσαλία.

Εκπαιδευτικά πακέτα για το νερό

Βρέττα-Κουσκολέκα Ν.(2001): «Ένα κουτί γεμάτο νερό», εκπαιδευτικό υλικό, Καλειδοσκόπιο, Αθήνα.
Καλαϊτζίδης Δ.& Ψαλλιδάς Β. (1997): «Εγχειρίδιο παιδαγωγικών δραστηριοτήτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης για το ποτάμι», Αθήνα, ΥΠΕΠΘ (σε σχολικές βιβλιοθήκες).
Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Νάουσας ( 2001): «Αράπιτσα το ποτάμι μας», εκπαιδευτικό πρόγραμμα , Νάουσα.
Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Νάουσας (2001): «Το νιο, το ευλογημένο, τ’ αθάνατο νερό», εκπαιδευτικό πρόγραμμα, Νάουσα.
Κουσουρής Θ., Τσακίρης Κ., «Εγχειρίδιο-Οδηγός δραστηριοτήτων Περιβαλλοντικής Αγωγής και εκπαίδευσης»,Αθήνα, ΕΚΚΕ- Ομάδα Περιβάλλοντος.
Αλάμπεη Α., Βαζαίου Σ., Μαλωτίδη Β., Μπουλουξή Α. Σκούλλος Μ., (επ. επιμ.)( 2003): «Το νερό στη Μεσόγειο», Αθήνα, ΜΙΟ – ECSDE.


Ευχαριστούμε:
- Τον Υπεύθυνο Π.Ε. Λάρισας κ. Τέλιο Λεωνίδα


- Τη διευθύντριά μας κα. Καλπακίδου Δέσποινα


- Τον καθηγητή μας υπεύθυνο του Προγράμματος: κ. Οικονόμου Δημήτριο, θεολόγο καθηγητή του σχολείου μας, που στάθηκε δίπλα μας κατά τη διάρκεια του προγράμματος και μας βοήθησε να πετύχουμε τους στόχους μας.